― Бывай, дружа! Хутка сустрэнемся ў выраі! ― ён падхапіў лейцы каня Команя і прышпорыў свайго, накіроўваючыся на сцежку. Астатнім не было калі развітвацца, яны хутка паехалі за Ястрам.

Некалькі імгненняў засталося Команю, каб прыгатавацца да сустрэчы ворага, але старому ваяру хапіла і гэтага. Трэба сказаць, што ён усё прадумаў загадзя, ― і пазіцыю, і плян апошняга свайго бою. Каля самага лесу, дзе канчаўся адносна шырокі поплаў, і пачыналася не аднім годам натаптаная звярыная сцяжына, што вяла ў нетры густога лесу, ляжала некалькі вялікіх валуноў і мноства камянёў. Тут не маглі праехаць адначасова больш, чым два вершнікі. Ліўцы гэтага не ведалі, таму ім знянацку прыйшлося асаджваць хутка скакаўшых коней. На нейкі час узнікла сумятня, некалькі вершнікаў пад напорам задніх заваліліся разам з конямі на камяні. Гэтым і скарыстаўся Комань, трапна кідаючы прыгатаваныя суліцы ў неабароненых мазаўшан. А рука ў яго была цвёрдая. Заднія са здзіўленнем глядзелі, чаму не паднімаюцца пярэднія, а тыя ўжо біліся ў прадсмяротных сутаргах. Пакуль ліўцы зразумелі, што да чаго, Комань паспеў яшчэ добра папрацаваць лукам. Ізноў некалькі ворагаў назаўсёды прытуліліся да зямлі. Нарэшце адзін з вершнікаў прадраўся па целах сваіх загінулых супляменнікаў да вузкага праходу і напаў на Команя, адначасова пасылаючы на яго каня і кідаючы ў твар суліцу. Комань адбіў мячом суліцу і спрытна адышоў убок, прапускаючы вершніка, а калі той параўняся з ім, замахваючыся мячом, здолеў яго апярэдзіць і ўдарыць знізу пад шчыт. Конь пабег далей, а вершнік павольна схіліўся на бок. Астатнія адскочылі, агаломшаныя неймавернымі стратамі, якія адбыліся на працягу кароткага моманту. Комань паспеў утыркнуць меч у зямлю, ізноў схапіць лук і некалькі разоў стрэліць, але ворагі ўжо былі напагатове і закрыліся шчытамі. Нядоўга яны былі ў замяшанні. Наогул, бой часта адбываецца намнога хутчэй, чым можна аб ім расказаць. Калі ліўцы убачылі, што дрыгавіч адзін, яны спешыліся і пачалі яго абкружаць. Некаторы час Комань адбіваўся мячом, але быў забіты трапна кінутай з блізкай адлегласці суліцай. Ён памёр моўчкі. Мазаўшане стаялі над ім, разглядаючы з жахам і, мімаволі, з павагай ― доблесных ваяроў шанавалі ва ўсе часы.

Больш пагоню не працягвалі, ніхто не пажадаў апынуцца далёка ад здабычы, якая заставалася ў гарадзішчы, дзе пачаўся гвалт, рабаванне, а таксама забойства тых непакорлівых, што не змаглі стрымаць здзекі пераможцаў, раззлаваных сваімі стратамі і тым, што самыя маладыя жанчыны і дзяўчаты збеглі разам з мужамі, якія, да таго ж, адвялі усіх коней, акрамя дзвух хворых, а таксама панеслі на сябе амаль усю зброю і баявы рыштунак. Ну, ды заставалася яшчэ шмат другога дабра ― быдла, палонныя, начынне…

Жанчыны, акрамя самых старых, перанеслі жудасны гвалт ад згаладнелых да кабет мужоў, многія з якіх у такіх абставінах губляюць чалавечае аблічча.

Спіслаў не стаў стрымліваць сваіх, якія ў момант ператварыліся ў драпежных звяроў, але сам лічыў нявартым займацца гвалтам на вачах ваяроў. Калі яму ў шацёр прывялі Ятвінгу, як самую прыгожую кабету з тых, што засталіся, адразу аб’явіў яе сваёй наложніцай. Ятвінга моўчкі сцярпела дамаганні конязя, якія ён дазволіў сабе пад прыкрыццём шатра і аховай грыдняў, не здолеўшы выстаяць перад прыгажосцю кабеты. Халоднасць прымушанай жанчыны астудзіла яго, і пасля ночы ён пачаў адносіцца да яе, як да тавару, што мае добры кошт.

Глава 43.

Уцёкі па Ясельдзе. Сыход на Ласінцу

Тры дні Роздум і ягоны невялікі атрад шыбавалі з усіх сілаў па пятляючай Ясельдзе, прытапіўшы адзін човен на чарговай старыцы, што часта былі відаць збоку ад асноўнага рэчышча, і перасеўшы ў два ― так было плыць хутчэй. Роздум не даваў адпачынку. Прыпыняліся толькі па патрэбе і на кароткі начлег. Нават падсілкоўваліся ў чоўнах. У першы дзень яны пераадольвалі вялікае балота Хорава. Здавалася, што не будзе яму ні канца, ні краю. Мясцовасць наогул паступова мянялася. Зніклі з гарызонту высокія лясістыя груды, якія яны назіралі дагэтуль. Іх змянілі пляскатыя далягляды, толькі дзе-нідзе на балоце сярод бясконцага чароту віднеліся невялічкія грудкі, часам адкрываліся даволі вялікія азёры. Рака то прыціскалася да вялікага лесу, то ізноў адыходзіла ў балота. Здавалася, што Палессе паступова праглынала іх. Ясельда рэзка крутанулася, і яны знянацку апынуліся зусім блізка ад нізкіх, урослых у зямлю хат пад чаротавымі дахамі. Некалькі кароў стаялі па брух у вадзе і ляніва жавалі. Сівы дзед сядзеў на травяным беразе і плёў кошык. Галапузая дзятва адразу заўважыла іх і сабралася на адкрытым месцы, адкуль добра было відаць чоўны з незнаёмымі людзмі. Дзед штосці крыкнуў, і дзятва знікла, замаскіравалася. Нельга давяраць чужынцам, не знаючы іхнія намеры. Падплылі, павіталіся:

― Добры дзень, дзед! Няхай дапамогуць багі тваёй справе!

― Ну-у, кошык я і без дапамогі багоў спляту, ― адказаў дзед, ― але добрым людзям таксама добры дзень!

Ён пільна ўглядаўся ў незнаёмцаў, спрабуючы ўгадаць, ці сапраўды няма ад іх небяспекі.

― Што звяло разам дрыгавічоў і яцвягаў? ― запытаў ён, ― як завуць цябе, хлапец? ― матнуў сівой барадой на Ятэля.

Ятэль назваўся.

― Ці не пад прымусам ты з дрыгавічамі?

― Не, дзеду. Гэта мае сябры.

― То добра. Сыдзеце на бераг? ― цяпер ён глядзеў на Роздума, распазнаўшы ў ім галоўнага.

― Не, дзед, спяшаемся. Ці нельга пажывіцца ў вас хлебам?

― Э-эх! Усе дарослыя хто ў полі, хто на паляванні альбо рыбу ловіць, ― ён ізноў матнуў барадой, цяпер у кірунку балота, і калі вандроўнікі павярнулі туды голавы, то ўбачылі досыць вялікі кавалак адкрытай вады яшчэ аднаго возера сярод балота, якое яны не заўважылі раней, і даволі далёка некалькі чоўнаў на яго паверхні, ― але сёе-тое мы вам дамо. Дзед крэкчучы павярнуўся да берагу:

― Гэй, мелката! Хадзіце сюды ўжо, хопіць хавацца!

Праз момант на бераг выбег тузін цёмнавалосай яцвяскай дзятвы таго ўзросту, калі ўжо спрытна бегаюць, але ў поле ці ў лес яшчэ з сабой не возьмеш. Дзед быў у іх за няньку.

― Орсік! ― звярнуўся ён да старэйшага, збегайце да крыніцы, там у вадзе стаяць збанкі з малаком, вазьміце пару.

Зграйка малых панеслася навыперадкі да хат.

― А ты ўнучка, ― сказаў дзед вялікавокай дзяўчынцы, шыбуй да нашай хаты. Маці зранку пякла хлеб. Вазьмі два караваі.

Другая зграйка панеслася ўваслед першай.

Праз кароткі час дзеці вярнуліся, выканаўшы даручэнні дзеда.

― Малако пералівайце куды-небудзь, бо за збанкі мяне кабеты сварыць будуць, ― сказаў дзед, ― ганчара ў нас цяпер няма свайго, памёр нядаўна.

Пералілі малако ў скураныя мяхі, узялі караваі.

― Што нас чакае наперадзе?

Дзед падрабязна расказаў пра далейшы шлях па рацэ, пра яе прытокі і завароткі, і што праз колькі дзён яны дайдуць да Вялікіх Спораўскіх азёр, за якімі ўжо напэўна яны знойдуць дрыгавічоў.

― Можна, канечне, і звярнуць у які-небудзь правы прыток, там бліжэй да іхніх паселішчаў, але ж трэба грабсці насупраць плыні і прадзірацца па маленькім рачулкам, дый не на кожнай сядзяць дрыгавічы.

― Як з табой разлічыцца, дзед? ― запытаў Роздум, калі той расказаў усё, што ведаў.

― Хто з патрэбы вандроўнікаў нажываецца, той сумлення не мае, ― адказаў стары.

― Вялікае дзякуй, дзед! Добрага здароўя табе і тваёй дзятве!

― Калі ласка.

― Але дазволь хоць трохі аддзякваць, вазьмі вось гэтае, ― і Роздум перадаў праз Орсіка невялічкі пакунак, ― гэта соль.

― Ну, ад солі хто ж адкажацца, ― задаволенна згадзўся дзед.

Адчалілі. Стары ізноў узяўся за свой кошык.

― Як завуць цябе, дзед? І што гэта за паселішча?

― Скорцы мы. І паселішча называецца Скорцы. І імя маё Скорца! ― у голасе дзеда чуўся гонар.

Дзеці доўга яшчэ беглі берагам ракі за чоўнамі, аж пакуль не скончылася сцежка…

Наперадзе, па меры руху, спачатку праваруч, а потым і з левага боку ўсё бліжэй падступаў лес. Здавалася, што ён абкружае, адкрытая прастора заставалася толькі ззаду, а спераду не праглядалася ніякага выйсця, і незразумела было, куды ж падзенецца Ясельда.