Глава 40.

Яцвягі вяртаюць страчанае. Пераслед ліўцаў

Першапачаткова ў прынёманскіх яцвягаў не было непрыязнасці да дрыгавіцкіх або іншых пасяленцаў. Месца хапала ўсім, і часцей за ўсё, паміж прышлымі і тутэйшымі ўсталёўваліся добрасуседскія адносіны, асабліва тады, калі прыхадні станавіліся пад руку яцвяскага куніга. Але с цягам часу прышлых станавілася ўсё больш, і наступаў момант, калі ўжо іхні конязь прэтэндаваў на ўладу. Тады вялікая або малая вайна вырашала, пад чыю руку адыходзяць мясцовыя жыхары, і цяпер ужо апынуўшымся ў меньшасці яцвягам прыходзілася прызнаваць уладу конязяў. Каму гэта вельмі не падабалася, сыходзілі да сваіх. Большасці тых людзей, хто карміўся пераважна ад сахі, не было вялікай розніцы, хто ў яго вож ― яцвяг, дрыгавіч, ці крывіч. Яны былі самі сабе гаспадары, і конязя або куніга выбіралі на вечы. Часцей не этнічная прыналежнасць была вырашальнай, а асабістыя якасці. Выбіралі таго, хто меў здольнасці да вайны, добрую дружыну, мог абараніць ад ворага, не быў занадта прагны на палюддзі, хто справядліва вырашаў спрэчкі паміж радамі. Між тым, далёка не ўсе яцвягі, а тым болей яцвяскія кунігі, згаджаліся са стратай кантролю над тэрыторыямі і воднымі шляхамі, якія раней належылі толькі ім. Меркаванне, што трэба вярнуць страчанае сілай зброі, заўсёды жыло ў галовах значнай часткі яцвяскіх мужоў. Неаднойчы яны развязвалі вайну, часам мелі поспех, але прыхадні падсілкоўваліся людскімі рэсурсамі з Папрыпяцця, Падняпроўя, Пабужжа і давалі адпор, прымушаючы згаджацца на перамір’е. На гэты раз пасля так званага Вялікага Замірэння, добра падрыхтаваўшыся, яцвягі з непрымірымых вырашылі пачаць Вялікую Вайну. Яны падгадалі час, калі значная частка дрыгавіцкіх ваяроў пайшла ў набег да Царграда, і ўдарылі усімі сіламі, якія толькі змаглі сабраць, уздоўж Нёмана ― галоўнага воднага шляху, каб кантраляваць разам з дружалюбнымі ім прусамі ўсю ягоную даўжыню, і назаўжды пазбавіцца ад чужародных конязяў.

Ні Волад са сваёй адборнай дружынай, ні іншыя конязі не змаглі супрацьпаставаіць дастатковых сілаў, каб стрымаць гэты ўдар і адкочваліся да вытокаў Нёмана ў надзее паступова сабраць колькі-небудзь значнае войска. Наступ яцвягаў быў настолькі імклівым, што многія роды не паспелі ўліць сваіх ваяроў у войскі конязяў і адыходзілі на поўдзень і ўсход ― у глухія лясы і непралазныя балоты па левым прытокам Нёмана ― Маўчадзе, Ізве, Крамушве, Сэрвечы. Атрымоўвалася гэта далёка не ўва ўсіх. Значная частка радоў была перахоплена яцвягамі, і воі, якія супрацівіліся, знішчаліся праўзыходнымі сіламі, жанчын і дзяцей бралі ў палон. Некаторыя не паспявалі або не жадалі сыходзіць з наседжаных месцаў, і часпары, калі на іх выходзіў не надта раз’юшаны яцвяскі ваявода, апыняліся найменьш пацярпелымі. Яцвягі іх у меру рабавалі, адбіралі ўсю наяўную зброю, так, што не было з чым нават пайсці на паляванне, а кунігі бралі з правадыроў клятву аб прыналежнасці да сваіх падданых, абяцаючы не ўмешвацца ў іхні лад жыцця і не навязваць сваіх багоў і звычаяў. Такіх радоў было няшмат, бо іхнія ваяры станавіліся назаўсёды зганьбаванымі ў вачах супляменнікаў. У гэтых выпадках многія мужы, не згодныя на такую ганьбу, назусім зыходзілі з роду, і, забраўшы жанок, дзяцей і быдла, пабадзяўшыся па пушчам ды балотам, прыбіваліся да чужых радоў, у якіх воля і гонар шанавался вышэй, чым заможнасць.

Комань падганяў сваіх, маючы надзею адарвацца ад зоны баявых дзеянняў і схаваць у нетрах пушчы жанчын ды дзяцей. А потым можна і пашукаць конязя Волада, дзесьці ён павінен быць недалёка са сваёй дружынай. Рухаліся павольна, бо гналі з сабой быдла, дзе берагам, дзе вадой. Вось мінулі спусцелае Вусьце ― у паселішчы не засталося аніводнай жывой душы. Нізенькіе, урослыя ў зямлю хаты панура глядзелі маленькімі вокнамі, зацягнутымі плёнкамі з высушаных бычыных вантробаў.

― “Падаліся на сваю Промшу, напэўна,” ― падумаў Комань.

Промша была прытокам Маўчады, рачулкай нешырокай, але досыць доўгай, і праходзіла яна па такім месцам, дзе лёгка можна было згубіцца сярод непраходных пушчаў. Гэта цалкам былі ўладанні суседняга роду, і Комань не прэтэндаваў на гэтыя ўгоддзі. Яго мэтай былі вярхоў’і самой Маўчады, дзе не спаткаліся сучасныя паселішчы, а можна толькі напаткаць рэшткі старажытных стаянак ды паляўнічыя буданы.

На другі дзень дазор прынёс вестку, што іх пераследуе атрад чужынцаў.

― Комань, гэта не яцвягі, ― дакладаў малады выведнік.

― А хто? Хіба прусы?

― Не! Іх гаворка болей падобная на нашую, але вопратка другая.

― “Няўжо яцвягі прыягнулі да вайны саюзнікаў з Вістулы?” ― разважаў пра сябе Комань, ― “Каго ж гэта? Жамойтаў? Куяваў? Слендзян? Тады гэта пачалася вялікая вайна.”

― Дык вопратка чыя?

― Падобна, мазаўшане гэта.

― Колькі іх?

― Не меней, чым дзве сотні.

― “Мнагавата,” ― ізноў пра сябе падумаў Комань, не падаючы выгляду, што гэтая вестка яго непрыемна ўразіла, а ў голас сказаў:

― Пакліч да мяне Лошну.

Лош з атрадам вершнікаў прасоўваўся звярынымі сцежкамі ўздоўж рэчышча Маўчады, пераходзячы дзе ўброд, а дзе ўплаў прытокі, якія трапляліся даволі часта. Калі ён знайшоў адкрыты і цвёрды бераг, каб пад’ехаць да вады, Комань, убачыўшы яго з ладдзі, мімаволі які ўжо раз залюбаваўся ладнай постаццю ваяра. Ён сядзеў на сваім баявым жарабцу, добра ўзбраены, за шырокім ільняным поясам корд, на адмысловых рамянях похвы з мячом, да сядла прытарочаны шчыт, тузін суліц, калчан з вялікім запасам стрэл. Наравісты жарабец не жадаў стаяць на месцы. Ён то прысядаў, то парываўся стаць на дыбы, калі вершнік даваў яму трыху волі. Лош нават не заўважаў сваіх намаганняў па ўтаймаванню моцнай жывёлы, робячы ледзь прыкметныя рухі то каленьмі, то павадам, то шпорамі.

― Лошна, табе і тваім мужам разам з выведнікамі трэба вярнуцца і затрымаць пераследнікаў, ― спакойна камандаваў Комань, нібыта гаварыў пра штосьці не надта значнае, ― у доўгі бой не ўвязвайцеся, пад стрэлы не падстаўляцеся. Зрабіце пару завалаў. Наогул, трэба іх трошкі турбаваць увесь час, каб ведалі, хто тут гаспадар.

Праз кароткі час недзе ніжэй па плыні застукалі сякеры.

― “Цікава, ці чуюць нас пераследнікі?” ― задаваў сабе пытанне Лош, калі на пару з Лісам падрубваў на высокім беразе ракі тоўстую альху. Калі ствол пачаў хістацца, яго падпёрлі з трох бакоў доўгімі жэрдкамі. Так прыгатавалі некалькі дрэў.

Мазаўшане былі настолькі ўпэўненыя ў сваіх сілах, што, накіраваўшы чоўны і ладдзі ўверх па Маўчадзе, нават не выстаўлялі ахоўванне. Пачуўшы недзе далёка перастук сякер, падумалі, што ўцекачы разбіраюць завалы. Яны не ведалі, што завалаў на Маўчадзе дасюль не было, бо рака часта выкарыстоўвалася паляўнічымі і рыбакамі і падтрымлівалася ў належным стане. Таму для іх было поўнай нечаканасцю, калі праз нейкі час на першыя чоўны з гучным трэскам пачалі валіцца вялікія дрэвы, ломячы і перакульваючы іх. І тут жа ў ваяроў, якія боўталіся ў вадзе, паляцелі стрэлы і суліцы. Траіх ліўцаў з першага чоўна адразу забілі смяротнымі джаламі, яшчэ некалькі былі параненыя. Яны не бачылі тых, хто страляў. Судны, што ішлі ўва след пацярпелым, утыкаліся ў паваленныя дрэвы. Заднія зразумелі, што здарылася, але хутка спыніць рух не змаглі і наяжджалі на пярэдніх. Пара чоўнаў прыстала да берага, і з іх павыскоквалі воі, выцягваючы з похваў мячы. Яны караскаліся па пясчанаму абрыву наверх, адкуль на іх ляцелі стрэлы нябачных лучнікаў. Шчыты добра абаранялі нападаючых, толькі аднаго воя параніла стралой ў нагу, калі найбольш адважныя з іх дабраліся да верху, гатовыя пусціць у ход мячы. Але неаверсе нікога не было ― дрыгавічі скрыліся ў лесе.

Напад прымусіў Спіслава памяняць тактыку. Ён загадаў вывесці з плытоў на бераг коней і наладзіць ахову воднага атрада з флангаў, а наперад выставіць выведнікаў. Гэтыя перастановы, а найбольш разборка заваленых дрэў, значна затрымалі пераследнікаў, так, што калі яны былі гатовыя рушыць далей, ужо вечарэла. Прыйшлося ўладкоўвацца на нач.