― Ой, дзядзька Жур! ― ізноў не вытрымаў Воўч, ― Ды як жа ты застаўся жывы?
― Ізноў мяне выратаваў Слаў. Ён быў не надта блізка, але ўбачыў, што ў мяне бяда, кінуў сваю сякеру і патрапіў у прызначаную мне жудасную зброю, калі тая ўжо апускалася. Жамойт не зразумеў нават, што здарылася, калі я сустрэў яго кордам...
Пакуль дарослыя паміналі Слава, дзятва паспявала не толькі круціцца каля іх, але і займацца сваімі справамі. То яны гралі ў вайну, то імітавалі апошняе паляванне ведзмядзёўскіх мужоў. Калі Воўч сядзеў у адной з засад, выглядваючы “мядзведзя”, на яго знянацку хтосці наваліўся ззаду, прыціснуўшы да зямлі. Ён спачатку падумаў, што гэта “мядзведзь” яго абхітрыў і пачаў вырывацца, але нападнік перавярнуў яго, і Воўч блізка ўбачыў твар таго самага хлопца, з якім біўся на гульбышчы ў святы. Намнога дужэйшы, ён сеў зверху, і пачаў кулакамі джвугаць па твары. Воўч як мог адбіваўся, але сілы былі няроўныя.
― На! На! Выскачка! Знай Карозу! Я мацнейшы, мацнейшы! – прыгаворваў ён, калоцячы з усёй сілы. Раптам скрозь боль і крыўду Воўч адчуў у сябе моцную хвалю невядомай дагэтуль лютасці, калі збянтэжанасць і страх кудысці адыходзяць, і ўжо няважна, што супернік дужэйшы, важна толькі тое, што ён, Воўч, не згодзен быць ахвярай. Ён перахапіў рукі Карозы, і як той ні тузаўся, не змог іх выдраць, каб стукнуць яшчэ раз, а калі поглядам сустрэўся з вачамі Воўча, то штосці нібыта скавала яго.
― Ах, ты брыда! ― пачуўся голас Ежкі, і сябар накінуўся на Карозу, ― Здзекуешся са слабейшых?!
Удвох яны пакацілі ў снег забіяку і пачалі валтузіць яго. А Кароза і не супраціўляўся ― ён яшчэ быў пад уладай воўчавага позірку.
― Ежка, хопіць! ― адцягнуў раз’юшанага сябра Воўч. Ён заўважыў штосці незвычайнае ў паводзінах свайго крыўдніка, які стаў раптам млявы.
― Што гэта вы ў снезе качаецеся? – падышоў да задзір захмялелы Жур. ― Пабіліся, ці што?
Усе трое маўчалі. Жур падняў за каўнер Карозу.
― Пайшлі, герой! Нам яшчэ да Вусця кавалак дарогі.
Адыходзячы, Кароза азірнуўся. У ягоных вачах ззяла цёмнае полымя нянавісці. Воўч пачаў разумець, што займеў заклятага ворага, і не дзе-небудзь далёка, а ў сваім племені. Цяпер ён ведаў яго імя.
Ранкам прыезджыя ваяры паназіралі, як рабы носяць зямлю на Славаў курган, а ён быў ужо даволі высокі ― па пояс даросламу чалавеку, ― развіталіся з ведзмядзёўцамі і раз’ехаліся невялікімі гуртамі ў розныя бакі. Яны яшчэ вернуцца да кургана, ― і праз сорак дзён, калі душа Слава ўзнясецца да багоў, і праз год...
Курган сыпалі яшчэ тузін дзён, напрыканцы ўнізе па коле вырылі раўчук. Меў курган касы сажань вышыні і чатыры сажані шырыні.
...Прайшоў час: гады і стагоддзі. Стыхія і нядобрыя людзі не аднойчы падступаліся да кургана: дажджы плазавалі яго, бязбожнікі калупалі яго нутро, вятры здзьмувалі парушаную глебу, дрэвы запускалі ў яго свае карэнні і засыпалі лісцем, але ён і цяпер стаіць дзесьці на беразе Нёмана, ды толькі свядомыя людзі могуць здагадацца, што гэты парослы лесам пагорак ёсць помнік велічы і славы нашых продкаў...
Глава 7.
Ляды
... Зімняя ноч доўжыцца болей, чым можа выспаць сталы чалавек. Усе дамачадцы яшчэ глядзелі салодкія сны, а Комань сядзеў на лаве і думаў думу. У родзе з’явілася пяць вольных жанчын: тры жонкі Слава і дзве выратаваныя ад яцвягаў дзяўчыны. Дзяўчаты ― гэта здабыча Лошны і Доўбеня, яны і вырашаць іх лёс, бо прайшло ўжо поўсарака дзён, але не чутна было, каб іх хто-небудзь шукаў – ці то не было каму, ці то змірыліся іхнія родзічы са стратай. Са слоў саміх дзяўчат Комань зразумеў, што яны крывічанкі, але не з блізкіх, што пасяліліся недалёка ад дрыгавічоў, а здалёк ― аднекуль з дняпроўскіх прытокаў. І хоць маладым Лошне і Доўбеню таксама патрэбна парада, але з жанкамі Слава намнога больш складана. Жанчыны прыгожыя, яшчэ не старыя. Эх, каб не здарыўся раздор паміж мужамі з-за іх. А з другога боку, яны маглі б яшчэ дзяцей нарадзіць, што надта важна пры такіх вялікіх штогадовых людзкіх стратах. Гадавая жалоба па Славу пройдзе хутка, ― нельга пакінуць гэта без увагі, трэба параіцца з Ястрам. На веча такія справы не вынесеш ― надта ж дэлікатныя яны...
― “А сёння? Сёння – на ляды!”
Калі яшчэ было цёмна, жвавы парабак прабег каля ўсіх хат са звонкімі крыкам:
― На ляды! На ля-а-ады! Выходзь на ля-а-ады!..
У паселішчы пачаўся рух, людскі натоўп пацягнуўся ў кірунку распачатай дзялкі, дзе ўжо шмат дрэў было павалена, ствалы раскрыжаваныя, лепшыя вытрэлёваныя бліжэй да жытла – яны пойдуць на пабудовы, ― а астатнія складзены ў перамежку з адрубанымі сукамі і галінамі роўным пластом па будучым полі і чакалі агню. Гэтая праца доўжылася на працягу вось ужо трох месяцаў, пачынаючы з прадзім’я, і будзе працягвацца да вясны. А калі сонца добра падсушыць драўніну, людзі дадуць волю агню. Толькі на гэтым праца не скончыцца, а надыйдзе самае цяжкае ― карчаванне рэштак пнёў, якія не паздужае агонь...
Маладыя мужы і рабы з вялікімі сякерамі на доўгіх дубовых дзяржальнях папарна падыходзілі да тоўстых хваін, каб секчы кожнае дрэва з двух бакоў. Вось забалабоніла адна пара сякер, за ёй другая, трэцяя... Вясёлы перастук напоўніў марознае наваколле. Гукі мітусіліся па дзялцы і адляталі далёка ў лес. Струмені пару пырхалі ад разгарачаных твараў лесасекаў.
Лош працаваў разам з Норам. Перад працай той перахрысціўся і на незразумелай Лошу мове штосьці прашаптаў, молячыся свайму трыядзінаму богу.
Гаспадар і раб зладжана секлі дрэва кожны са свайго боку без перадыху, паволі пераходзячы наўкол ствала, пакуль не засталася неразрубанай толькі сэрцавіна. Тады Лош аглядзеўся і пачаў дарубваць дрэва з таго боку, у які хацеў зваліць яго. Нор моцна ўпёрся лязом дзіды ў ствол на два сажані ад зямлі. Дрэва быццам і не думала падаць, і толькі пасля некалькіх удараў раптам здрыганулася ўсімі галінамі, вяршыня захісталася, ныбыта разважаючы, у які бок валіцца.
― Сцеражы-ы-ыся! ― прароў Лош. Хвоя, гучна трэснуўшы ў перасечаным камялі, спачатку паволі, а потым усё хутчэй павалілася, са звонкім трэскам ламаючы ў нізе маладняк і свае сукі.
Лош і Нор селі поплеч на паваленае дрэва, як па камандзе выцерлі рукавамі ілбы. Потым памаўчалі, думаючы кожны аб сваім. Лош запытаў:
― Ну, што надумаў?
― А што думаць? Яшчэ колькі месяцаў ў рабах хадзіць, ― хітравата прыжмурыўшыся, адказаў Нор.
― Ты ж ведаеш, адпусціў бы я цябе, ды нельга парушаць звычаі продкаў, не зразумеюць мяне суродзічы.
― Не дакарай сябе, гаспадар. Многія рабы зайдросцяць маёму становішчу. Не ўсе харчуюцца нараўні з гаспадарамі, а некаторыя і жывуць хужэй за быдла.
― Хутка станеш вольны. Няўжо цягне яшчэ на радзіму?
― Цягне, гаспадар, яшчэ як цягне, ― Нор са смуткам у вачах глядзеў кудысьці далёка скрозь лес. Што бачыў ён? Што памятаў аб далёкай сваёй краіне, якая ўсё больш аддалялася з часам? Сыходзілі пакрысе з памяці абліччы родных, заставаўся толькі вялікі жаль. А ці было куды і да каго яму вяртацца?..
Раптам на іхняе дрэва з вясёлым гоманам накінулася чарада падлеткаў з невялікімі сякеркамі і пачала адсякаць сукі і галіны. Тут быў і Воўч са сваімі аднагодкамі.
― Дзядзка Лош! Дзядзка Нор! Уцякайце хуценька адсюль, а то аднясем і вас і зложым разам з галлём, пабачце, як нас многа!
― От гарэзы! ― засмяяўся Лош, ― зараз як закіну на хваіну, будзеш сядзець, пакуль мы яе не звалім!
― А я не баюся , бо бегаю хутка, ты мяне не зловіш!
― Ах ты такі-сякі! ― Лош зарваўся з месца і пагнаўся за Воўчам. Той пераскочыў праз дрэва і кінуўся наўцёк...
― А што гэта ты, мой саколік, з дзецьмі гуляеш? ― пачуўся вясёлы жаночы голас, і нібыта цёплая хваля ахінула Лоша. Гэта была Ланя, ягоная гарэзлівая красуня ― яны жылі разам ужо тры гады і ніяк не маглі нацешыцца адно адным. Вось і зараз ён абхапіў жанчыну і пачаў круціць галавой, шукаючы позіркам, куды б гэта схавацца.
