― І навошта Комат нас сюды загнаў?

― Ні ракі, ні возера!

― І праз гэтыя груды трэба ўсё на сабе валакчы!

― Трэба было вяртацца па Вістуле!

Другія заступаліся за куніга:

― Комату відней!

― Комат выведзе!

― Нас многа, перацягнем!

Комат пачуў нараканні, пад’ехаў на кані да незадаволеных, падазваў да сябе правадніка:

― А скажы нам, чалавеча, што там, за гэтымі грудамі?

― Як ў каго добры лук ёсць, то меней, чым праз два тузіна палётаў стралы за гэтымі грудамі ляжыць возера Амульва.

― Амульва! Амульва! ― ажывіліся злінцы і паляксены, ― але гэта ж рака, а не возера! ― яны добра ведалі прыток Нарава з такою назвай, хоць і не на іхняй зямлі ён быў, а ва ўладаннях прусаў Сасніі.

― Так! Ёсць такая рака. Але назву мае аднолькавую з возерам, бо з яго пачынаецца, ― адказалі праваднікі.

Тады яцвягі перасталі наракаць і ўзяліся за працу. За палову дня падгатавалі волак, скарыстаўшы ў меру звілістае, сухое нібыта рэчышча ― па ім ў вясеннюю паводку сходзіла адталая вада. Два дні гаманілі людзі на водападзеле, і узнагародай для іх была спакойная і шырокая роўнядзь возера. Нядоўга радаваліся, бо калі знайшлі патрэбную пратоку, то зразумелі, што цяжкая праца не хутка скончыца. Пратока была вузкая і зарослая, з мноствам завалаў, мелізн і каменных перашкод. З возера павяла на ўсход, потым на поўдзень, а калі павярнула на поўнач, што для лясных малых рэчак само па сабе не з’яўляецца чымсці дзіўным, яцвягі зноў пачалі наракаць:

― Ну, Комат, завёў у нетры…

― Так мы ніколі адсюль не абярэмся.

― Нам патрэбна на поўдзень, а сонца свеціць у спіну…

― Усе людзі ходзяць па рэкам, а гэта нейкі раўчук.

І сапраўды, тут была такая глухмень што дзейнічала прыгнятальна нават на людзей, звыклых да лесу. Змрочныя ельнікі чаргаваліся з лісцяным лесам, пад палог якога не праходзілі промні сонца, дзе нават у поўдзень здавалася, што ўжо вечар. Яны знаходзіліся ў такіх нетрах, дзе, здавалася не ступала нага чалавека.

Але гэта было не так.

З самай цёмнай глыбіні лесу назіралі за імі некалькі пар здзіўленых вачэй.

Раптам пачалі знікаць козы, якіх вялі з сабой у якасці жывога прыпасу. Потым прапаў конь. Думалі на ваўкоў. Але калі ноччу счэзнуў адзін з паляксенскіх вояў, Комат загадаў шукаць. Лепшыя следапыты агледзелі месца, паглыбіліся ўбок ад рэчкі, і ў амаль непралазным гушчары зачапіліся за след. Зніклага воя не знайшлі. Па крывавым следзе вызначылі, што нейкія людзі цягнулі мёртвае цела. Сляды вялі далека ў нетры, і Комат загадаў пакінуць іх. Але цяпер наладзілі ахоўванне, як пры руху днём, так і ў начы. Рабілі засады ўбаку ад стаянак. На другі дзень адна з іх спрацавала, на жаль пасля чарговай ахвяры. Апрануты ў нейкія лахманы, брудны і зарослы валоссем дзікун цягнуў да гушчара другога забітага воя. Яго прывялі да Комата.

― Хто ты такі? З якога племені-роду? ― запытаў Комат у дзікуна.

Той маўчаў, толькі вачамі паводзіў па баках і спрабаваў вырвацца з рук моцна трымаючых яго вояў.

― Не разумееш? ― Комат выняў меч з похваў, прыставіў да горла, ― Ты ізгой? Вырадак?

Дзікун захваляваўся, штосьці кажучы на незразумелай мове, потым грымаса злосці з’явілася ў яго на твары, і ён закрычаў, нібыта загаўкаў, ірвучыся да Комата, таму ажно прыйшлося адвясці меч, каб дзікун не напароўся.

― Не разумееш!? ― нахмурыўся ваявода. Усе чакалі, што ён дасць загад забіць дзікуна. Але Комат сказаў:

― Адрубаць рукі! І адпусціць.

Дзікуна адвялі да ствала паваленага дрэва, і праз малы час лес прарэзалі нечалавечыя крыкі. Потым доўга яшчэ чуўся адчайны лямант, які хутка аддаляўся.

Наступныя дні і ночы правялі ў чаканні помсты, але згуб больш не было. Доўга яшчэ ўсе знаходзіліся ў панурай напрузе, аж пакуль Амульва не вывела на адкрытае месца і не выглянула з-за хмар сонца. А калі злева рака прыняла да сябе амаль такі ж як яна па шырыні прыток і зрабілася прыкметна больш паўнаводнай, то павесялелі, сталі гаманіць і жартаваць.

Узрадаваліся, калі выйшлі на прускае паселішча, ― і тут людзі жывуць! Прусы добра сустрэлі, прадалі танна дзічыны, пачаставалі кабыліным малаком і мёдам. Калі іх запыталі пра дзікуноў, адказалі:

― Маем і мы з імі клопат. Не хочуць жыць па-людску ― у хатах, а туляцца ў нейкі бярлогах. Гараць не ўмеюць, толькі палююць. Не грэбуюць чалавечынай. Няшмат іх засталося, бо не аднойчы рабілі мы аблавы пасля таго, як яны нашых людзей выкрадалі. Да нас ужо даўно не прыходзілі. Мы лічылі, што адумаліся, або сышлі куды-небудзь. Выходзіць, што не. Прыйдзецца яшчэ раз абкласці па першаму снегу.

Далейшы шлях паходзіў на паступовы выхад з цемры да свету. То злева, то зправа ўліваліся ў Амульву прытокі. Цяпер рака часцей выходзіла на адкрытыя месцы з поплавамі ды балотамі. Яна несла свае воды амаль без вялікіх звароткаў у кірунку на паўднёвы ўсход ― як і трэба было. А калі рэчышча ізноў пачало выпісваць лукі, злінцы пазналі мясцовасць і сказалі, што недалёка ўжо Нараў.

Віхура зразумеў, што чакаць больш няма чаго. Зручнага моманту не будзе. Цяпер, калі скончыліся волакі і завалы, і плынь ракі сама несла судны, а яцвяскае войска падыходзіла да сваіх зямель, дрыгавічы станавіліся ўжо непатрэбныя нават як працоўная цяглавая сіла. Ноччу ён ціха абудзіў сваіх вояў, сабраў у круг і сказаў:

― Мне даўно ўжо вядома, што яцвягі запрасілі нас ў гэты набег нездарма. Гэта адзін з хітрыкаў, каб прыслабіць нашыя рубяжы на Нёмане. Там яны рыхтуюць вайну. І цяпер павінны з намі расправіцца, бо ім не трэба, каб мы вярнуліся дахаты. Я чакаў зручнага моманту, але не дачакаўся. На досвітку будзем прарывацца. Лепей загінуць у баі, чым быць зарэзанымі, як авечкі. Можа, каму-небуць пашанцуе вырвацца. Рыхтуйцеся. ― ваявода цяжка ўздыхнуў, ― Шкада. Нам належыць добрая частка здабычы, але аддаваць яе яцвягі не збіраюцца. Возьмем хоць бы тое, што нам даручана везці і ахоўваць да дзяльбы.

― Віхура, а як жа нашыя пабрацімы? Няўжо яны будуць забіваць нас?

― Не ўсе ж яцвягі сталі нашымі пабрацімамі…

Дайновы, як заўжды, размяшчаліся побач з дрыгавічамі. Адзін з іхніх вояў падняўся ўначы па патрэбе. Калі ён адышоў ад лагера, то з боку дрыгавічоў яму пачуўся падазроны рух. Ён падкраўся да суседзяў і пачуў дастаткова, каб зразумець, што адбываецца. Дайновец вярнуўся да сваіх і адразу абудзіў Трайгу. Трайга тут жа пабег шукаць Комата. А па берагам Амульвы, нягледзячы на ноч, хутка разыходзілася нечаканая для большасці яцвягаў навіна.

Комат не спаў у сваім шатры. Ён таксама разумеў, што прыйшоў час вырашаць дрыгавіцкае пытанне, сядзеў пры бляклым святле смалістай лучыны і разважаў, як бы гэта лепей зрабіць.

Трайга рашуча адгарнуў полаг шатра, увайшоў, выцягнуў з похваў меч і кінуў яго пад ногі Комату:

― Куніг, я не жадаю забіваць дрыгавічоў!

У Комата у вачах з’явілася ваўчыная лютасць. Ён схапіў Трайгу за каўнер, прыцягнуў блізка да сябе:

― Дурань! Ты паглядзі, колькі мы страцілі зямель на Нёмане! А хіба дайновы не?! Гэта было задумана не табой, і не табе правіць перашкоды! Не схочаш ты, дык абыдземся і без цябе…

― Гэй! Што тут у вас? ― гэта увайшоў Вінсэ. За ім спяшаліся да шатра і другія яцвяскія ваяводы…

Світанак дрыгавічы сустракалі ў баявым парадку. Калі святло прабіла ранішнюю смугу на чвэрць палёту стралы, яны ўбачылі, што абкружаны з усіх бакоў шчыльным кольцам яцвягаў.

― Што ж, сябры мае і сынкі! ― сказаў цвёрдым голасам Віхура, ― настаў наш смяротны час! Не пасрамацім жа дрыгавіцкага гонару! – ён лёгка ўскочыў на каня і няспешна выцягнуў з похваў меч…

Глава 42 .

Ганьба, слава і пагібель Команя

Да поўдня дрыгавічы працавалі на сваіх абарончых збудаваннях, потым па следу прыйшлі мазаўшане.

Спіслаў узрадаваўся, бачачы ў мізэрных, на яго погляд, умацаваннях пастку, якую дрыгавічы самі сабе змайстравалі.

― “Вось тут і будзе вам крывавы баль!” ― прадчуваў ён хуткую перамогу, ― “Вось тут мы мы і возьмем сваё: і кабет, і дзяцей, і гавяду з парсюкамі, і коней, і зброю, і ўсё, што дрыгавічы тут маюць. Акрамя вояў і падшпаркаў-юнакоў, якія ўжо адчулі сябе дрыгавічамі ― гэтым смерць!”