― У нас няма куніга! Мы вольныя! Ён не патрэбен нам.
― Даўно да вас ворагі не прыходзілі, ― сцішана сказаў Комат, а ў голас пракрычаў:
― Ну, дык выходзьце на перамовы! Я Комат Нараўскі!
Ізноў усталявалася цішыня. Потым зашамацелі хмызы, і над чаротам паказалася вушастая галава мядзведзя, а пад ёй твар чалавека. Вось ён узыйшоў на ствол зваленага дрэва, і ўсе ўбачылі высокага ваяра, які, нягледзячы на спякоту, быў апрануты ў яцвяскі мядзвежы даспех. У руках ён трымаў лук і стралу, на поясе была прытарочана сякера.
― Чулі пра Комата, ― прамовіў вой, ― Я Скрыба ― вож ваўкавыйскіх яцвягаў. Калі ты сапраўды Комат, то назаві сваіх бацьку і дзеда.
― Бацька мой меў імя Гунар, ― адказаў куніг, ― а дзеда называлі таксама Комат.
― Гэта праўда. Шанаванне слаўнаму Комату і ягоным ваярам! Мы вас прапусцім уверх па Росьве, але з адной умовай – вы не ўвойдзеце ў Ваўкавыю.
― Шанаванне ваўкавыйцам! Мы прыймаем умову ― слова куніга.
На разбіранне завала патрацілі рэшту дня.
Воўч з Ежкам дапамаглі ўсталяваць лагер і падаліся ў выведкі ваколіцы, узброіўшыся суліцамі і прыхапіўшы з сабой Шэрага. Яны прадраліся скрозь прыбярэжныя хмызы і падаліся ў бліжэйшы лес. Дрэвы знянацку расступіліся, і выведнікі апынуліся на даволі дзіўнай прасторы. Паўсюдна віднеліся невялікія белаватыя нібыта насыпы, паміж імі раслі карчы чэзлага лазняку. Неяк само па сабе прыйшло разуменне, што гэта не прыродная з’ява, а вынік нечых дзеянняў ― ці то звера, ці то чалавека. Каму і навошта спатрэбілася перарыць столькі зямлі?! Воўч нетаропка прасоўваўся наперад, як раптам пачуў ззаду кароткі выкрык Ежкі. Ён азірнуўся, але сябра не ўбачыў. Павольна пачаў рухацца ў кірунку пачутага выкрыку. Яму прыйшлося прадзірацца скрозь невысокі корч лазняку. Хлопец моцна сціснуў у руках суліцу, накіраваўшы лязо наперад. Крок. Яшчэ крок… І тут ногі ягоныя паехалі ўніз. Спрабаваў зачапіцца за галіны, але не паспеў, і, раздзіраючы вопратку, паляцеў у нейкую яму, плюхнуўшыся на вільготную і слізкую глебу. Адразу стала цёмна, і толькі наверсе зеўрала амаль круглая дзюра светлага неба, шматкроць перакрэсленая галінамі лазовага карча. Заскавытаў Шэры, зазіраючы ўніз. Ягоная пыса здавалася адсюль зусім маленькая, і Воўч зразумеў, што яма даволі глыбокая. Ён паспрабаваў вылазіць, але на стромкіх сценках зачапіцца не было за што. Стала зразумела, што выкараскацца так проста не ўдасца. Паглядзеў на рукі, яны былі белыя.
― Дык гэта ж крэйда!
― Во-о-оўч… Во-о-оўч… ― ледзь пачуў ён глухі і слабы воклік Ежкі, ― Ты дзе-е-е?...
― Я ў я-а-аме! ― штосілы закрычаў у адказ, ― А ты-ы дзе-е!?
― Я такса-а-ама…
Паступовы вочы прывыклі да змроку. Воўч пачаў углядацца пад ногі. Яма была пашыраная ўнізе, Дзе выбрана больш, дзе меньш. У дальнім куце ён убачыў шкілет змяі і здрыгануўся:
― “Не выбрацца! Няўжо і нашыя шкілеты будуць ляжаць у гэтых ямах?” – жах павольна пралазіў у сэрца. Потым ён супакоіўся і працягваў агляд. У другім куце прыцягнула ўвагу штосьці падобнае на кавалак прысыпанай крэйдай косткі. Пераадольваючы жах, Воўч пацягнуў яе да сябе. Не паддалася. Упёрся штосілы і выцягнуў кусок рога лася з адросткам, шырокая частка была кімсці завостраная.
― Матыка! ― ўзрадаваўся Воўч і тут жа пачаў вырубваць прыступкі на сцяне ямы. Адна, другая, трэцяя. Яшчэ адна. Цяпер можна спрабаваць падняцца. Удалося! Трэба вырубваць новыя прыступкі. А як? У працілеглую сцяну не ўпрэшся ― задалёка. Ён усё ж паспрабаваў рубануць вышэй за апошнюю прыступку, і э-э-й! ― зляцеў у ніз.
Воўч яшчэ і яшчэ спрабаваў вызваліцца з пасткі, вырубваючы больш глыбокія прыступкі, але выльготная крэйда была занадта слізкая.
Наверсе скуголіў Шэры. Неба ў дзюры наверсе паступова пацямнела, і стала відаць зоркі. Воўч прысеў, думаючы што рабіць, не заўважыў, як ссунўся на дно ямы і задрамаў. Ізноў ягонаму унутранаму зроку адкрывалася невядомае і дзіўнае. Бачыў Воўч, як прыходзілі людзі, апранутыя толькі ў наміткі са шкур дзікіх звяроў, даставалі матыкі і пачыналі ўкопвацца ў белую глебу, адкідваць яе ў бок. Калі паглыбіліся, то прывязвалі да вяроўкі скураны мех, кідалі яго ў ніз і выцягвалі ў ім крэйду. А вось чалавек намацаў штосьці больш цяжкае. Гэта быў вялізны камень. Потым дасталі яшчэ пару. Чалавек радасна усміхнуўся:
― Гегі! Добрыя гегі!
― Крамень, ― зразумеў Воўч.
Карціны ў ягонай галаве сталі змяняцца ўсё хутчэй. Нехта спрытнымі слізгальнымі ўдарамі абрабляе буйны кавалак крэмяню. Другі гэтак жа спрытна шліфуе клінападобную нарыхтоўку. Трэці на даволі складаным прыстасаванні свідруе дзірку…
― Крэйдавыя шахты на Росі, ― ўзнік у ягонай галаве выраз…
Калі юнакоў спахапіліся, было ўжо цёмна. Спрабавалі выгукаць. Безпаспяхова. Роздум, Востравух і Чмель зразумелі, што здарылася бяда, тут жа пабралі зброю ды галавешкі з вогнішча і падаліся па следу. Але галавешкі хутка пагаслі, і ў цемры яны згубілі след. На дапамогу сталі збірацца астатнія дрыгавічы і шмат хто з яцвягаў.
― Трэба праверыць крэйдавае ямнішча, ― прапанаваў Скрыба, ― толькі асцярожней, мацайце зямлю кіямі ― ямы тут глыбокія.
Шукалі доўга. Як адышлі ад лагера далей, то сцішыліся, бо нельга было адкідваць верагоднасць з’яўлення ў наваколлі ліхіх людзей.
…Іх выратавала ваўчанё. Востравух нездарма насіў такое імя. Ягоныя вухі вылавілі сярод розных начных гукаў ледзь чутнае скуголенне.
Каб дастаць з ямы юнакоў, звалілі у недалекім лесе хвою, і адсеклі галіны так, каб заставаліся доўгія сукі. Атрымаліся някепскія ўсходы, па якім і паднялі Воўча і Ежку.
Не ведалі ні яцвягі, ні дрыгавічы, што менавіта такімі ўсходамі і карысталіся шахцёры каменнага веку, што здабывалі крамянёвыя нуклеусы ў наваколлі Росі.
Калі вярнуліся ў лагер, то ўбачылі, што ў руцэ Ежка трымае крэмянёвую сякеру. Праўда, на добра апрацаваным камяні не было ні ручкі, ні дзіркі для яе. Толькі праз час юнак змог разчапіць пальцы і выпусціць крамень…
Каля начнога вогнішча сядзелі старцы з бліжэйшых яцвяскіх паселішчаў. Яны спусціліся на чоўнах з недалёкай адсюль Валкавыі, дачуўшыся пра вадроўцаў. Часам прыкладваліся да конаўкі і мірна размаўлялі з Коматам.
― Як жа вы жывеце без куніга? ― дапытваўся Комат, ― вы ж добра разумееце, што самі не адолееце ворага, калі той прыйдзе з вялікай сілай.
― Мы схаваемся ў лясных нетрах, нас не знойдзеш.
― Многія так разважалі, ― сказаў Комат, ― схавацца можа адзін чалавек, але каб племя…
― Ды быў у нас куніг, трасца на яго. Прагна-алі.
― Што, дрэнны быў?
― Так, дрэнны. Піў медавуху ды гуляў па бабах, аніякага толку.
Памаўчалі. Зоркі зазіхацелі ярчэй. Узыйшоў месяц. Недалёка на паўднёвым ўсходзе завыў воўк. За ім другі, трэці. Ваўкавыя апраўдвала сваю назву. Адзін са старцаў нетаропка зацягнуў старадаўнюю песню:
Вы-ы-ылі во-о-оўкі,
Во-о-оўкі вы-ы-ылі,
Ад звярынае нуды.
Енкі жудасныя плылі,
Не схавацца нікуды.
Вы-ы-ылі во-о-оўкі,
Во-о-оўкі вы-ы-ылі,
Не ўва сне, а сапраўды.
Воўкі побач з намі жылі,
Так у нас было заўжды.
Вы-ы-ылі во-о-оўкі,
Во-о-оўкі вы-ы-ылі,
Пысы ў гору, стыгне кроў.
Колькі б іх мы ні забілі,
Выюць ваўчугі ізноў.
Вы-ы-ылі во-о-оўкі,
Во-о-оўкі вы-ы-ылі,
У спякоту й халады,
Каб пра іх мы памяталі ―
І стары, і малады.
Вы-ы-ылі во-о-оўкі,
Во-о-оўкі вы-ы-ылі,
Скаліліся ў маладзік
У роспачы звяры замерлі,
І алень, і лось, і дзік.
Ваўчыны вой узмацніўся, адчувалася, што вые ўся зграя. І раптам абарваўся. Цяпер звінелі толькі камары.
― Я прапаную ўзяць вас пад сваю руку, ― прамовіў Комат, ― разам з нараўскімі яцвягамі гэта будзе сіла.
― Мы падумаем, куніг. Пасля збору ураджаю паклічам усіх мужоў і вырашым. А ты прыязджай на дажынкі.
