Некаторы час стаялі моўчкі. Потым хтосьці прамовіў:
― Комань, ты заўсёды ведаеш, што трэба рабіць.
Не ўсе былі згодныя з гэтым, і пасыпаліся прапановы:
― У набег! За дабром, за здабычай!
― Яцвягі штосьці ладзяць супраць нас! Трэба правучыць – даўно не каштавалі нашых мячоў!
― Не даваймо конязю Воладу палюддзя – няма з яго толку!
― Ага, не дасі! Ён жа з дружынай прыпрэцца!
― А што дружына? Калі сабрацца усім племенем, ды папрасіць дапамогі ў плямён Рыся і Таполя, дык нас больш будзе, чым тая ягоная дружына!
― Комань, дамаўляйся з суседзямі, збярэм ватагу і айда на куршаў альбо ліваў ― дайновы і аўкштайты прапусцяць праз сябе! Мы ж іх прапускалі, калі яны на віслян хадзілі!
― Ды што тыя куршы ці лівы? Яны ж бедныя, што з іх возьмеш?
― Не кажы! Яны на бурштыне сядзяць ды з варангамі гандаль маюць!
― Які гандаль? Варангі з іх лупы бяруць, аббіраюць дашчэнту.
― Тады рабоў набярэм, будзем ляды пашыраць, можа, хлеба наямося!
― А рабоў што, карміць не трэба?
― Не на поўнач трэба ісці за здабычай, а на рамеяў!
― Ды гэта ж якую ватагу трэба сабраць, каб з рамеямі цягацца?!
― То няхай конязь Волад і збірае! За што мы яму палюддзе даем?!
― Там, кажуць, драўляне з вуглічамі пагулялі...
― Ага! Ледзь жывыя дапаўзлі да сваіх паселішч. Ды і то не ўсе.
― Кажуць, здабычу добрую прывезлі!
Веча бурліла. Комань спакойна чакаў, пакуль нагаворацца. Даўно не збіраліся разам. Ведаў, што хутка супакояцца. І сапраўды, гаворка пайшла на спад, і калі амаль зусім сціхла, загаварылі старцы. Першы, самы малады з іх, сівавусы Грэнь сказаў:
― Праўду кажаце, мужы. І ляды пашыраць трэба, і ў набег збірацца. Хлеба не хапае да навіны. Каб не дзічына, той галадалі б. Ды і дзічыны паменьшала. А людзей пабольшала ў панямоньскім краі. Вось у Чорны Лес прыйшлі новыя дрыгавічы з Прыпіці, а з імі і бужан нямала. Мы вымушаны будзем падзяляць з імі паляўнічыя абшары. Трэба і нам думаць пра новыя землі. І яшчэ: рабоў стала меней. Рабы патрэбныя, бо зусім цяжка становіцца і на лядах, і на нівах.
Грэнь замаўчаў.
Трохі пачакаўшы, загаварыў Трык:
― Так, пра новыя землі трэба думаць. Але трэба думаць і пра тое, як абараніть гэтую зямлю, што маем. Хутка ўжо мы дасягнем таго становішча, калі для большасці людзей роду гэта будзе радзіма. Маладыя не ведаюць, як цяжка было жыць раней. Калісці наш род мог выставіць больш за пяць саракоў ваяроў, а цяпер не дасягае і трох. А былі гады, калі і паўсотні не набіралі. Мужы клалі галовы ў бясконцых сутычках з чужынцамі. Многа было сечаў, бо многа было гарачых галоў. Часам прагнулі адразу займець занадта вялікія абшары, не заўсёды шукалі міру з тутэйшымі. Можа, няхай цяпер другія роды прасоўваюцца далей? А нам патрэбен час, каб выхаваць і паставіць на ногі маладых вояў...
Трохі памаўчалі, абдумваючы прамову Трыка. Размову працягнуў трэці старац, Хвойна:
― Тут гаварылі пра набег. Ён паспявае, па ўсім відаць. Хуткая здабыча надасць новыя сілы роду і новую славу воям. Ды не з гарачай галавой гэта робіцца. Каб мець поспех, трэба сабраць вялікае войска, забяспечыць нечаканае варванне і хуткі адыход. Такое ўладкаваць пад сілу толькі конязю. Комань, ты падвінен сказаць аб жаданні мужоў конязю Воладу. Калі ён зможа сабраць сотню саракоў, дык можна рызыкнуць. Толькі ісці трэба на рамеяў, за раку Дунай.
Чацьвёртым гаварыў Грыб:
― Слухаю я вас, паважаныя мужы, і не разумею. Няўжо вы думаеце, што замірэнне ― гэта назаўжды? Занадта доўга мы, дрыгавічы, а таксама і другія звужваюць прастору тутэйшым плямёнам. Што будзе, калі збяруцца разам усе яцвягі – з поўначы дайновы, з захаду судовы, з поўдня паляксены, ды прыйдуць на дапамогу нашым суседзям-яцвягам? А ёсць жа і яшчэ суродзічы іхнія ― злінцы, крысменцы, пакемцы! Я не кажу ўжо пра прусскіх галіндаў, надроваў, бартаў ды скаловаў, якія не раз дапамагалі яцвягам. Не прыйшлося бы нам драпаць з гэтай зямлі, пакрываючы сябе ганьбай. Не ўсе тутэйшыя роды застаюцца жыць побач з намі. Чаму так хутка забыліся мы, што самыя непакорлівыя і ваяўнічыя яцвяскія правадыры, такія, як Мітэль, Юндыл, Комат, Мудыйка, адышлі са сваімі родамі ў Вялікую Пушчу. Няўжо вы думаеце, што яны не прагнуць вярнуць свае землі?! А што мы маем на рубяжах? Неўмацаваныя паселішчы, такія як Ведзмядзі і Руду. Трэба тэрмінова ўзводзіць умацаванні, а самі мы з гэтым не зладзімся, мала яшчэ тут дрыгавічоў. Таму дамовіцца неабходна з крывічамі, бужанамі, палянамі, што паселі на Панямонні. А і гэтага мала! Пасылайце ганцоў на Прыпяць, прасіце дапамогу ў семірадцаў...
Старац скончыў прамову. На гэты раз маўчалі доўга, ўражаныя пачутым.
Самы стары ў родзе ― Ікла, нібыта задрамаў. Ён сядзеў, угнуўшы галаву, ды ўсе ведалі, што ён не спіць, усё чуе і чакае сваёй чаргі. Вось старац расплюшчыў вочы і абвёў Веча светлымі, надзвычай маладымі вачамі:
― Мне давялося жыць на розных землях, у розных мясцінах. Але такой прывабнай і добрай да чалавека, я нідзе не бачыў, ― Ікла выцер рукавом няпрошаную старэчую слязу. Раптам вочы ягоныя пасуравелі, ― Хутка будзе вайна! Многія загінуць. Думайце, як утрымацца тут, на зямлі, што стала радзімай для вашых дзяцей. Не цурайцеся конязя Волада, бо час асобных плямёнаў прайшоў. Выжывуць тыя, якія здолеюць аб’яднацца. Не толькі са сваімі, але і з бужанамі, крывічамі, радзімічамі. Добра было б, каб можна было назаўсёды замірыцца, а можа, і аб’яднацца з яцвягамі. Пакуль што гэта немагчыма. Можа, калі-небуць апасля. Паслухайце Грыба. Умацоўвайце сваю зямлю і рыхтуйце зброю. Нас чакае цяжкі час. Будзе вайна.
Ікла зноў заплюшчыў вочы.
Стаяла цішыня. Ікла не памыляўся ніколі. У маладых гарэлі вочы. Старэйшыя насупіліся.
― Цяпер гавары ты, Комань, ― прамовіў Грэнь.
Комань падаўся наперад. Твар ягоны быў цвёрды, вочы цяжка прайшліся па вечнікам.
― Я, Комань, пытаю ў вас: ці я яшчэ правадыр роду?!
― Так! Так! Ну што ты, Комань?
― На цябе надзея!
― Ты самы разумны!
― Комань! Ты наш Вож!
Ваяры паднялі над галовамі абрадавыя сякеркі і патрэслі імі ў паветры. Шматгалоссе моцных мужчынскіх глотак прараўло:
― Слава Команю, Вожу рода Команяў!!!
Той, хто не згаджаўся, вымушаны быў маўчаць, бо такіх было няшмат.
Комань падняў руку, пачакаў, пакуль усе сціхнуць, і загаварыў:
― Кожны з нас мае сваю карысць ў гэтым жыцці. І кожнаму багі прызначылі свой лёс. Але ніхто з нас не зможа пражыць без дапамогі роду і племені. Толькі разам мы ― сіла. Ізгоі гінуць, бо становяцца лёгкай здабычай ворага альбо звера. Мы жывем у неўмацаваным паселішчы на парубежжы, а на Ведзмядзі ніхто не нападае. Чаму? Так, у нас добрыя ваяры. Але калі прывесці сюды, скажам, тузін саракоў хай сабе і не вельмі добрых вояў, то што ад нас застанецца? То чаму нас не чапаюць?!
Комань спыніў гаворку, ізноў абвёў вачыма натоўп вечнікаў, і працягнуў:
― Таму, што род Команяў з’яўляецца часткай племені Корчакаў, а племя Корчакаў разам з многімі іншымі уваходзіць у звяз плямёнаў, конязем якога Вялікае Веча абрала слаўнага правадыра Волада – пераможцу яцвягаў! І вораг ведае, што калі хто-небудзь зробіць напад на Ведзмядзі, ён будзе мець справу з племянным звязам конязя Волада. А ён мае пад рукой добрую дружыну, а яшчэ можа ў хуткі час сабраць пад свой сцяг больш за сотню саракоў вояў, такіх, як мы. Вось гэта ўжо сіла! А калі гэтага мала, то за плячыма конязя Волада падтрымка усіх дрыгавічоў, і тых, што сядзяць на Прыпяці, і тых што прасунуліся на поўнач! І калі спатрэбіцца, то можа быць сабрана такое вялікае войска, якому не зможа супрацьстаяць ніхто з тых плямёнаў, што жывуць вакол дрыгавічоў!
Комань ізноў замоўк. Ен глядзеў на сваіх мужоў суровымі вачамі. Стаяла цішыня, толькі невялікі ветрык шумеў у вершалінах магутных хвой. Комань працягваў прамову:
― Набег?! Што ж, неблага было б паправіць сваё становышча ліхім уварваннем да багатых ды разтлусцелых, але гэта крайняя мера, калі ўжо няма выйсця.
Сярод вечнікаў пачулася незадаволенае нараканне. Комань зрабіў выгляд, што не заўважыў.
