Апейка запытаў, з якога яны раёна. Аказалася Клімавіцкага, слава пра які, i праўда, грымела па ўсёй рэспубліцы!

— І адкуль ён, толк той, будзе, — уступіў у гаворку той, што сядзеў на скрынцы. — Прыслалі таго Ярашчука калгас рабіць. А ён сам — не араў, не сеяў ніколі!

— І араць не будзе!

— Пэўне ж, не будзе. А камандуе! Яму абы хутчэй! Абы — укінуць ды — далажыць! Што заданне выканаў, арганізаваў усіх! Ды скарэй дадому ў горад, к жонцы цёплай сваёй!

— Дак хіба ж ён думаць будзе добра, што выйдзе з усяго заўтра!

— Ён-то не думае, а што ж — вы думаеце? — падчапіў строга Апейка. — Земля-ро-бы! Кінулі зямлю, поле, няхай — дзядзя арэ! Няхай дзядзя калгас падымае, народ корміць!

Яны не чакалі такога павароту. Апейка заўважыў, як адразу прыхавалі позіркі, аддзяліліся ад яго.

— Буў час, кармілі,— непрыхільна сказаў той, у цялячай шапцы. — І аралі, i сеялі, i кармілі.

— Ды не вельмі-то кармілі,— зноў пайшоў у наступ Апейка. Чуў — не ўгаворваць трэба, а наступаць цвёрда. — Няма чым асабліва хваліцца. І раней — не густа, а цяпер, калі заводаў столькі будуецца, калі гарады растуць, — i саўсім на галодны паёк паставілі б!

Барадаты зіркнуў з-пад цялячай шапкі:

— Паглядзім, як вас калгасы накормяць!

Апейка нібы чакаў гэтага:

— От іменна: глядзець будзеце! Друпя будуць араць, сеяць, біцца, паднімаючы гаспадарку ў сёлах, а вы — глядзець! — Ён сказаў таму, што ў цялячай шапцы. — Самі ўцякаеце, ды яшчэ за сабой людзей цягнеце!

— Нікого я не цягну! Я адшыў, можа, яшчэ пяцёх! Каб я хацеў, дак паўсяла мо пайшло б!

Яго таварышы ківалі: праўду кажа, самі пайшлі, i друпя прасіліся.

— Не адны мы, — як бы павінаваціўся той, што сядзеў на скрынцы. — Думаеце, тут, на вакзале, мала такіх. Палавіну, можа, а то i болей. Усе глядзяць, дзе б дзецца…

— Не усе. На віду заўсёды тое, што паверх плыве. Будзе каму i араць, i сеяць, хлеб рабіць. Карміць — у тым ліку i вас.

Апейка бачыў: не хацелі ўжо глядзець на яго. Былі як чужыя. Барадаты, у цялячай шапцы, не таіў злосці: яшчэ адзін указчык знайшоўся! Але Апейка не шкадаваў: была ўпэўненасць, што правільна так строга павёў гаворку. І ix няма чаго хваліць. Хоць ён i разумее i праўду, i боль ix, якіх дурната нейкага Ярашчука выгнала з родных двароў. Ярашчукова дурната ды i свой страх… Няхай ведаюць, што ёсць i іншая, большая праўда…

Але трэба i да ix справядлівым быць. Ёсць у ix свая праўда, ёсць. І няма чаго хаваць гэта. Ды i ці так папрокі трэба ім цяпер; парада — цвярозая, разумная — от што ім трэба найбольш!..

— Не пашанцавала вам, — сказаў ён мякчэй, як бы з одумам. Яны ўлавілі ў тоне яго гаворкі спачуванне, зірнулі на яго недаверліва, дапытліва. — Не пашанцавала. З Ярашчуком.

Усе трое прамаўчалі, але Апейка прыкмеціў: гэта — спадабалася. Зноў як бы бліжэй сталі. Толькі той, у цялячай шапцы, зіркаў недаверліва.

— Ярашчук, мабыць, ваша праўда, — дурань… — Апейка задумаўся, пачаў разважаць уголас. — Толькі ж тут i так можна падумаць: Ярашчук — то Ярашчук. Ярашчук — збоку прыклёпу… Ды i то, канешне, праўда: нядоўгі госць… Не сам уцячэ — дак выганяць. Раскусяць, што за птушка, — мятлой пагоняць! — Заўважыў у барадатага сумненне, запярэчыў цвёрда яму: — Пагоняць! Раней ці пазней — пагоняць!

— У том i дзело, што мо i пагоняць — ды позно!

— Позна не будзе! — Апейка гаварыў цвёрда, як бы ўсё ведаў загадзя, наперад. Ведаў: толькі так зможа пераканаць ix; калі — увогуле зможа пераканаць. — Але не ў тым соль… Ярашчук Ярашчуком, а калгас — калгасам… — Як сказаў нешта не абы-як важнае, зірнуў не абы-як, i з той жа цвёрдасцю: ведае цану таму, што кажа. Не на вецер кідае: — Калгас — што б там ні накруціў Ярашчук — сам сабою справа надзейная! От што — галоўнае!.. Цёмная яшчэ для многіх, новая, але — надзейная. Разумная. І сваё возьме!.. — Спакойна, упэўнена папярэдзіў: — Так што i тое глядзіце: як бы не пашкадавалі потым аб сабе…

Завязалася спрэчка пра калгасы, звыклая для Апейкі спрэчка, якую столькі разоў всу ужо дома i якую давялося зноў весці тут, "на перасадцы". Апейка не мог бы сказаць з пэўнасцю, што пераканаў ix ва ўсім. але каб задумаліся нанава, гэта ён, бачыў, дабіўся… Як i раней, стаяў на дарозе, палохаў усіх траіх Ярашчук. "Тут жа, каб i хацеў вярнуцца, дак з Ярашчуком — як жыць!"

— Калі буду бачыць каго-небудзь з вашых кіраўнікоў, скажу пра яго…

— Забяруць аднаго, другога прышлюць! — не ўзрадаваўся барадаты.

— Не, няхай скажа. Можа, што i людскае будзе, — запярэчыў той, што сядзеў на скрынцы. — Скажы. Ці напішы…

— Скажу.

Гаворка ўціхла. Трое маўчалі; Апейка адчуў, маўчалі таму, што ён ужо быў лішні ім. Хацелі аб нечым памеркаваць між сабою. А можа, гэта толькі здалося, можа, ім проста не хацелася ні гаварыць, ні думаць. Сказаў, што хоча спаць, што не спаў ноч. Узлёг на спінку лаўкі, стуліў галаву. Бачуў, як яны сталі адыходзіць.

Хацеў заснуць. А сну не было.

Падышоў хлопец, пакрыкваючы: худы, чарнявы, насаты, са скураной сумкай на жываце; пачаў прадаваць газеты, кніжкі. Апейка ўзяў газету, амаль абыякава папрасіў паказаць кніжкі; стаў перабіраць i неспадзеўкі натрапіў на знаёмы партрэт на вокладцы. "Алесь Маёвы. Вясеннія ветразі".

Апейка, амаль не лічачы, даў грошы за кніжку, вярнуўся на лаўку. Тут, уважліва, дапытліва, угледзеўся ў паргрэт: акуратна прычасаны, у вышыванай, святочнай сарочцы, з вясёлым i задуменным позіркам. З той жа дапытлівасцю i трывожнасцю разгарнуў кніжачку: першы верш быў знаёмы, чытаў ужо ў газеце; але Апейка адчуў яго нібы нанава: усё бачылася цяпер зусім інакш, як тыя тры ці чатыры месяцы, калі верш друкавалі ў газеце. Амаль дзіцячая, бязмежная радасць вясне, красаванню, якой быў поўны верш, адгукалася ў Апейку скрухаю, неспакоем. З незвычайна вострым адчуваннем гартаў ён лісток за лістком, убіраў верш за вершам i чуў, як скруха i неспакой не толькі не адступаюць, a ўсё важчэй кладуцца на душу. Перагарнуў апошнюю старонку з такім настроем, нібы чытаў пра няскладны лес даверлівага, шчырага хлопчыка, якога невядома за што крыўдзілі…

Вакзал ні на хвіліну не ападаў гоманам. Усё завіхалася буфетчыца, цурчала піва, стаялі з кухлямі ля акна друпя; Ігнат пра нешта гаманіў з двума прыяцелямі. Адзін з трох дзядзькоў, што сядзелі наводцаль, штосыді сказаў двум другім, стаў прабірацца, здаецца, да касы. Да жанчыны з клункамі, Ігнатавай маткі, падышоў малады мужчына ў ватоўцы, сказаў, што будзе вагон. "Багато вас тут?" — запыталася Аніся. Ігнатава матка сказала: "З нашаго сяла шэсць сем’яў. A ўсяго з раёна — паўсотня, не меней…"

Было што назіраць i слухаць. Апейка ўсё бачыў i чуў, але душу ціснулі тая скруха, трывожнасць, што асталіся ад кніжкі. Прыйшло на думку: кніжка выйшла, мабыць, да той гісторыі, да артыкула ў газеце; яе носяць, прапануюць таму, што ці прапусцілі артыкульчык, ці проста не звязалі, што напісаў яе той самы "нацдэмаўскі падбрэхіч". Думкі зноў доўга кружыліся вакол Алеся, турбавалі загадкамі, клопатам. Непрыкметна ва ўзрушаную галаву ўлез успамін пра гаворку з дзядзькамі; перабраўшы нанава тое, што яны казалі, падумаў: колькі зла добрай справе можа зрабіць адзін бязлітасны дурань! Зразу ж — нібы толькі i чакала гэтага — ускочыла, учапілася думка: a хіба няма такіх у тваім раёне! Такіх, якія сваім бесталковым наскокам бураць веру ў добрае, толькі калечаць справу!.. Адагнаў прыкрае, павёў думку да сесіі, на якую ехаў: што там будзе? Важная гаворка павінна быць. Вялікія справы пачаліся. Вялікія перамены ідуць. Жыццё ўсё набірае хаду, рэзка ідзе ўгару… Думкі перанеслі ў Маскву: там толькі што ішоў пленум ЦК партыі, які рашаў надзвычай важныя пытанні, сярод ix — пытанні калектывізацыі. Шкада — няма яшчэ тут сённяшніх газет: вось-вось павінны паявіцца ў друку рашэнні. Факт — тое, што рашыў пленум, будзе мець асаблівае значэнне для сесіі… У памяці прыйшло нядаўняе: артыкул Сталіна "Год вялікага пералому", што быў надрукаваны ў "Правде" 7 лістапада, да кастрычніцкай гадавіны. Апейка чытаў яго дома, тады ж, як прыйшла газета. Ён зноў, як i тыдзень назад, калі толькі чытаў газету, стаў думаць пра артыкул, які ўсё выклікаў нялёгкі роздум.