Сталiн аб’явіў, што калгасны pyx дабіўся небывалых поспехаў, што ў глыбіні сялянства адбыўся карэнііы пералом. У калгасным руху, пісаў Сталін, з’явілася новае: сяляне ідуць у калгасы ўжо не асобнымі групамі, a цэлымі валасцямі, нават акругамі. Kaлi i ёсць нездавальненне ў сялян, то — выходзіла з артыкула — адно тым, што ix не ўпраўляюцца забяспечваць машынамі i трактарамі. І тады, калi чытаў, i цяпер, калі ўспамінаў, Апейка асабліва думаў пра тыя развагі Леніна, якія былі вытрымкамі ў артыкуле i якія павінны былі як бы падмацоўваць некаторыя вывады артыкула. Развагі Леніна вылучаліся глыбінёй, нават кароткімі вытрымкамі яны памагалі Апейку развязваць тыя цяжкія вузлы, якія завязала жыццё. Яны, думкі Леніна, ва ўсім адпавядалі таму, што Апейка бачыў у жыцці; было відаць, як глыбока разумеў Ленін душу селяніна i цяжкасці, што стануць на шляху калгасаў. Ленін як бы папярэджваў ад паспешлівасці i лёгкасці. Той лёгкасці, якая, здавалася, чулася часам i ў артыкуле i бянтэжыла Апейку… Зноў думкі Апейкі кружыліся вакол ідэі — ствараць калгасы-гіганты. Сталін едка высмейваў "навуку", якая сумнявалася, што можна i варга ствараць зернавыя гіганты ў 40–50 тысяч гектараў. Ён непахісна спасылаўся на нейкую практыку. Апейку гэта ідэя захапляла размахам, але i тут, у каторы раз ужо, стрымліваў одум: як зрабіць гэта? Ці рэальна цяпер такое?.. Проста не мог уявіць, як гэта будзе, напрыклад, у яго раёне?

Непрыкметна ў думкі зноў унізалася свая трывога: чыстка, Галенчык — чым усё скончыцца? Што скажуць "вышэйстаячыя інстанцыі"? Бо ён жа, Галенчык, калі прыгразіўся, што будзе дабівацца свайго, то — будзе… Гэты слоў на вецер не кідае… Апейка супакоіў сябе: скончыцца добра, канешне. Разбяруцца, скажуць дурню, што трэба. Але ж ты от — разважай, злуйся попусту. З-за дурня, які адзін "адданы", адзін — "пільны"… Зазлаваў ужо на сябе: а не канешне i думаць пра яго! Кланяцца кожнаму дурню! Няхай звягае! А ты рабі сваё! Ёсць суддзя найвышэйшы — сумленне сваё!..

Думаў там, у Юравічах: ад’едзе — забудзе прыкрасці свае, рассеецца, аж от табе — "рассеяўся"! Праўда гэта: ад думак не ўцячэш! З думкамі стаяў у чарзе да акенца касы, каб закампасціраваць білет; з думкамі сядзеў зноў на лаўцы, да той пары, калі аб’явілі, што ідзе поезд, i пачалася мітусяніна, поўная бегу, галасоў, нецярплівасці. Гарката ад думак чулася яшчэ, калі на пероне, у людскім гомане глядзеў, слухаў, як сунецца, аддуваючыся белымі пыхкамі пары, чорны, важкі, нібы спатнелы, паравоз; як ідзе, адціскаючы людзей, крычыць: "Пастарані-ісь!" — чыгуначнік; як бразгаюць буферы, пакалыхваючыся, рушаць міма вагоны, вокны, дзверы з праваднікамі i правадніцамі.

Яны знайшлі ў цёплым, абжытым другімі вагоне два вольныя месцы, ca столікам i каля акна; уладзіўшы чамадан, Апейка ў акно бачыў, як яшчэ доўга не ападала мітусяніна на пероне; бачыў, як рушылі назад вокны вакзала, кран у пабеленай сцяне з надпісам "кипеток", доўпя будыніны складаў. Пайшла разнастайнасць хат, хлявоў, агародаў, закружылася, пагойдваючыся, поле. Было штосьці харошае, супакойлівае ў мерным грукаце колаў, у самім бегу цягніка — па нязвыклым яшчэ, заснежаным полі, з далёкімі i блізкімі лясамі i лясочкамі, з чарнатою блізкіх i далёкіх хат.

Калі Апейка адарваў позірк ад акна, вагон ужо зноў жыў звычайным, спакойным жыццём. За столікам па другі бок некалькі чалавек стукалі ў даміно; хтосьці за перагародкаю вучыўся іграць на гармоніку, недзе плакала дзіця. Побач зусім ён убачыў тую дзяўчыну, што чытала на вакзале; цяпер з ёю загаворваў стрыжаны чарнявы чырвонаармеец. Некалькі чырвонаармейцаў спакойна сядзелі ў суседнім купэ, усе ў шынялях i будзёнаўках, з вінтоўкамі, штыкі якіх былі насаджаны ўніз. Яшчэ двое такіх жа чырвонаармейцаў было відно далей. "Каманда. Ездзілі ці едуць на нейкае заданне…" Блізка быў селянін, малады, з барадою, нечым падобны да аднаго з тых, якія гаварылі з ім на вакзале; Апейка ўспомніў: "Думаеце, мала такіх тут на вакзале…" Падумаў, што i праўда, мусіць, нямала: кідаюць ад страху хаты, поле; a ці мала сярод ix патрэбных, неабходных нават, вёскам, асабліва цяпер… "Трэба б неяк спыніць, затрымаць у сёлах усё каштоўнае. Не даць, каб сяло траціла попусту людзей. Індустрыя, канешне, возьме сваё, багата возьмуць будоўлі. Але трэба зберагчы i для поля… Трэба змагацца з ix страхам. Цярпліва тлумачыць. Прывіваць веру… Адзін выхад…"

Яго паклікалі гуляць у даміно. Апейка сядзеў у шумлівай купцы дзядзькоў i хлопцаў, пакуль праз вагон не пайшоў стары, прастуджаны праваднік: "Бабруйск! Каму Бабруйск! Выходзьце!.." Адзін з прыяцеляў, ці Нс самы гарачы i галасісты, выглянуў, нібы не верачы пашкадаваў: "Прыехалі!.." Ён усё ж дагуляў партыю’ ужо на стаянцы; давольны выигрышам, скінуў чорныя костачкі ў мяшочак i ўрэзаўся ў чараду людзей, што ішлі ў вагон.

Апейка вярнуўся на сваё месца. Жыхары вагона проста на вачах мяняліся: новая змена з порсткім тупатам, штурхаючыся, хапаючыся, сапучы, разыходзілася па калідоры, па ячэйках, з чамаданамі, з клункамі, з мяшкамі. Чырвонаармейскай каманды ўжо не было; сядзеў толькі распрануты чарнявы — мабыць, адпускнік. Смеючыся, зазірнуў у кніжку, якую дзяўчына нібыта спрабавала чытаць. Апейка зноў глядзеў на мітусню на пероне, разглядваў новых пасажыраў, глядзеў, як цягнік прабіваецца праз блытаніну вуліц, вулічак, бляшаных ды гонтавых дахаў. Вочы мімаволі лавілі праявы чужога жыцця: сані з дрывамі, пры ix — дзве постаці: цёткагараджанка i вясковы дзядзька з пугаю; чародка дзяцей каля горкі — на саначках, з канькамі; забітая дошкай крама з крыва павіслай, адарванай з аднаго краю шыльдай.

Кружыліся за шыбкамі поле, ляскі, беглі вёскі. Вагон пругка пакалыхвала; спорны, імклівы стукат колаў унізе ўсё больш аддаляў роднае мястэчка. Новыя краявіды, новыя шыр, дарогі, снягі падбягалі, знікалі, змяняліся; у гэтым імклівым лёце ўвесь час не адступалі, кружыліся думкі. Ахвотна думаў пра добрае, цікавае — сесію, пленум, сустрэчы са знаёмымі, адганяў трывожнае, назольнае, што прымушала ныць сэрца. Адганяў, а потым лавіў сябе на тым, што зноў думае пра тое, што вярэдзіць душу. Пра Алеся, пра Галенчыка, пра Башлыкова, пра брата, пра будучыню сваю, у якой паявілася нядобрая невядомасць. Пра тое, як жыць i быць.

Брат. Саўчык. "Звязаны з класава чуждымі элементамі…" Чаму такое вялікае значэнне мае, хто твой брат? Чаму яно становіцца часам не меншым, а нават нібы большым, як тое — хто ты сам. Людзі ж не выбіраюць братоў сабе: гэта ён тады ўдала сказаў Башлыкову; не выбіраюць братоў, дзядзькоў, цётак, пляменнікаў; чаму загадзя, навек запісана, што адносіны з імі могуць быць толькі прыязныя; што яны — абавязкова! — неяк уплываюць на цябе. Яны на цябе, а не ты — на ix! Чаму ты абавязан адказваць не толькі за сябе, a i за ix — якіх у вёсках можа быць дзесягкамі. Канешне, тут у яго не хто-небудзь, а — брат. Родны брат. Гэта праўда. Але ж гэта, калі задумацца, яшчэ лепш гаворыць пра тое, як неразумна дабівацца дыстыляванай чысціні ў біяграфіі па часці сваякоў… Чаму такі клопат пра ідэальную біяграфію; часта куды большы, чым клопат пра ідэальнасць дзейнасці чалавека! Вазьмі таго ж Башлыкова: ідэальная біяграфія яго як бы ужо загадзя спісвае яму якія-небудзь грахі ў рабоце. Як бы ўжо чалавек з такой біяграфіяй сам па сабе ідэальны ва ўсім, ва ўсіх учынках… Хоць у жыцці часта бывае зусім наадварот… Чаму багата хто лічыць, што жыццё можа каціцца гладзенька, роўненька, як паравоз па рэйках! Чаму некаторым бачыцца ўсё такім просценькім, нямудрым, калі i дурню відно, якое яно няпростае, старое жыццё; асабліва ў крутыя, як цяпер, паваротныя часы! Чаму іншыя нават падазрона глядзяць на старанне разабрацца разумна, справядліва, не біць з пляча; чаму часта найбольш цэніцца просталінейнасць, якую невядома чаму завуць прынцыповасцю, хоць гэта найчасцей чэрствасць i неразумнасць. Ды яшчэ выдаюць ix за знак асаблівай "рэвашоцыйнасці", "адданасці"!..

За акном праляталі неспакойныя, ірваныя кудлы дыму з паравоза. Так жа рвана ішлі i думкі ў Апейкі — у развагі ўваходзіла цікаўнае, загадкавае: чаму гэта раптам выклікалі ў Мінск Белага, які ехаў тут днём раней? Потым зноў ішлі развагі пра Башлыкова: што — можа — просталінейнасць яго — ад маладосці, ад няведання жыцця; што пажыве — пераменіцца, не інакш. Жыццё таксама навучыць… З радасцю думаў пра Белага: от ён — чалавек ленінскай вывучкі!..