— Вася, табе не шкода, што ў нас так… няскладно?

У яго лягла хмурынка між броваў. Ёй нічога не трэба, ёй толькі ведаць хочацца. Толькі ведаць, не для якіх-небудзь думак, разлікаў, а так, для душы. Глядзела на яго, чакала, замёршы ўся:

— Не шкода, Вася?

— Чаго гаварыць!..

— Не шкадуеш, скажы?!

— Пустое ето!

Ён праўду кажа, не трэба пытацца. Пустое. Але ж ёй так хочацца ведаць!

— Скажы, Вася! Я хочу знаць!

— Што з таго — шкадуеш, не шкадуеш?!.

— Скажы! Я хочу, Вася, скажы!.. Не шкадуеш?

— Ну, от! — Ён нібы гаварыў: прыйдзе ж у галаву такая непагрэбшчына. — Кончано ж усе…

— Кончано?

— Ну, ты ж знаеш! Ты ж… — Васіль зазлаваў. Няхай злуе, так лягчэй, так лепш, чым гэты нядобры холад. — Ты ж начала усё…

Яна згадзілася — нібы з радасцю:

— Я… Я вінавата… Я…

Вочы яе хутка заслала слязамі. Ганна закрыла твар далонямі.

— Людзі ўбачаць.

— Няхай бачаць. Што мне, i паплакаць няможно ніколі?..

— Гаварыць будуць…

— Няхай гавораць! Ты — баішся?

— Я? Мне — што?

Ганне палягчэла: пра яе непакоіцца! Пра яе думае — значыцца, не зусім абыякавы.

Яна ціха, як бы не верачы сабе, сказала:

— Ты… ты не забуў саўсім, Вася?..

Ён не адказаў. Дзіўныя пытанні часам у гэтых жанчын бываюць. Абы запытацца.

Яна ўсё зразумела i без слоў.

— Не забуў, Вася!.. Вася, мне зараз так добра!.. Мне больш нічого i не трэба було. Толькі знаць ето, i ўсё!

Ганна са слязамі ў вачах усміхнулася:

— Е i ў мяне радасць!

Васіль аб нечым думаў.

— Пра што ты, Васіль?

— Ды от… Як нам цяпер?..

Да ix ішоў Хведзька. Убачыўшы гэта, Васіль недавольна нахмурыўся. Ганна здагадалася — не падабаецца, але прыйдзецца спыніць размову. Адчула, якое жаданне з’явілася ў ім, якія словы зараз сарвуцца з яго неспакойных губ, сказала сама:

— Вася, давай — пабачымся!

— Як?

— Ну, я… прыйду… Куды толькі?

— A калі?

— Хоць заўтра! Як сцямнее…

Ён зірнуў, як бы сам пытаўся:

— К гумну хіба? Дзе яблуня?..

— Добра.

Калі ішла назад, не чула пад сабой зямлі. На сваёй паласе раптам гарэзна абхапіла Хведзьку, сціснула. Хацелася смяяцца, крычаць: не забыў, не выкляў, любіць! Любіць!

Hi ў тую ноч, ні ўдзень потым нічога больш не было асаблівага, усё было, здавалася б, як i раней. Так жа божкала за дзвярыма свякруха, так жа хроп, разлёгшыся на ложку, Яўхім; так жа рана ўсхапілася, даіла карову, паліла ў печы, марнавалася з будзённымі, заўсёднымі клопатамі. Але ці ляжала, за ўсю ноч не счыніўшы вачэй, — ціха, нястрымна ўсміхалася ў цемру; ці хадзіла, завіхалася днём — ледзь магла ўтрымаць смех, шырокую радасць. Нагам было легка, рукі бегалі спрытна, весела: нібы i не заўсёднае, ненавіснае, рабіла. Што б ні рабіла, успамінала Васіля: кожную рысачку на твары, кожны знак пяшчоты, кожнае слова шчырай i труднай, поўнай вялікага значэння гаворкі. Вясёлая надзея ні на момант не ўціхала ў Ганне, трывожыла i трывожыла нецярплівым, радасным чаканнем.

"Сягоння. Сягоння, увечары!.. — нібы штосьці спявала ў ёй. — Сягоння!.. Хутчэй бы той вечар!.." Час ад часу ў спеў гэты ўрывалася неспакойнае: каб не перашкодзіла што-небудзь! — але не магло ўтрымаць радасць. Жыло, віравала ў думках, у грудзях адно: "Сягоння. Сягоння, увечары!.."

Раўнівая Глушачыха хутка заўважыла незразумелую перамену, паглядзела на яе з падазронасцю.

— Што ето носіць цябе, як нячыстая сіла… — прабурчала яна ўслед Ганне.

"Пачула, старая скнара! Носіць!.. Носіць! Толькі не нячыстая сіла! — падумала Ганна са злой радасцю, з помстай. Увайшла ў сваю палавіну, убачыла на лаве, на стале сонечныя паскі, засмяялася. — Дзень які! Як свято!.. A хіба ж не свято? Свято, мае свято!"

Пасля абеду, хаваючы нецярплівасць, знарок абыякава сказала, што пойдзе да сваіх, памагчы. Старая, што аказалася якраз у ix палавіне, упікнула:

— От гаспадынька, называецца! Гаспадынька! Толькі i думкі, што пра другіх, пра чужых! Чужыя ёй даражэй!

Ганна, не тоячы непрыхільнасці да яе, адрэзала:

— Яны мне не чужыя!

— Як ты гаворыш з маткаю? — умяшаўся Яўхім, здымаючы з кручка аброць: надумаў з’ездзіць у лес.

— Як гавару? Як трэба!

— Не навучылі, мабуць, цябе!

— Не навучылі! Цябе не папыталіся!..

— Яўхімко, як ты трываеш! Як ты пераносіш ето!.. От да чаго — дабрата твая!

Яўхім сказаў пагрозна:

— Не навучылі, дак я навучу!

— Навучы! Навучы, Яўхімко!

— Позна мяне вучыць! І не вам!

Яўхім, здзіўлены, паглядзеў на жонку. Штосьці новае, незвычайнае было ў ёй, у яе голасе, у позірку. Ён прывык да тупой, нярадаснай пакорлівасці яе, i тое, як Ганна цяпер абыходзілася з ім i маці — смела, незалежна, нават задзірыста, — было незразумелым.

— Не мне, кажаш, вучыць?! — Яўхім густа пачырванеў. Рукі яго задрыжалі. Ён раптам крыкнуў: — Не мне?!

Яўхім раз’юшана ўскінуў аброць. Апярэджваючы яго, Ганна затуліла твар далонямі, уціснула галаву ў плечы.

Удар упаў на рукі, на сківіцы.

— Не мне?!

Яўхім ударыў другі раз.

Не думаў, што Ганна кінецца ў ногі, стане прасіць літасці, ведаў ужо яе, але чакаў, што загалосіць. Плакала ж раней, бывала. Цяпер не заплакала. Калі адняла ад твару далоні, убачыў: вочы зусім сухія. Глянула на яго з такой нянавісцю, што яму на момант стала няёмка. Яўхім, аднак, прыгразіўся:

— Я цябе навучу!

— Дзякуй!.. Навучыў ужэ!.. — Голас у Ганны быў хрыплы, жорсткі.— Не забуду!..

З рассечанай цуглямі Ганнінай далоні цякла кроў, кроплямі падала на падлогу.

Старая маўчала, гледзячы то на нявестку, то на сына.

— Помні! — Яўхім важка павярнуўся, моцна бразнуў дзвярыма; затупаў у сенцах, на ганку.

Пасля таго як ён выйшаў, Ганна i свякруха не перамовіліся ніводным словам. Неўзабаве ён прасхаў паўз вокны, прарынеў, адчыняючы i зачыняючы, варотамі. Старая стаяла каля акна, сачыла за ім, пакуль ён не схаваўся з канём на вуліцы.

Ганна сабралася ісці да сваіх. Глушачыха праводзіла яе позіркам непрыхільным, ненавідным, але нічога не сказала.

Вуліца з краю ў край блішчала цягучай, як дзёгаць, граззю, якая ў гэтыя дні не высыхала. Пасярэдзіне вуліцы гразь была перамешана конскімі нагамі, калёсамі, было яе там столыгі, што часта даходзіла да галовак колаў; людзі звычайна ліплі бліжэй да платоў. Каля плота ішла i Ганна. Гразь была ўжо халодная, i босыя ногі моцна стылі. Яна не чула гэтага.

Дзень быў такі ж ясны — рэдкі, незвычайны ў гэтую познюю асеннюю пару, але Ганна не заўважала ўжо святочнай яго яснасці. Трапляліся сустрэчныя, віталіся з ёю, яна адказвала нібы спакойна. Хавала ў сабе свой смутак. Хто-ніхто азіраўся ўслед ёй: чулі ўсё ж, што бяду нейкую тоіць. Не здзіўляліся амаль, ведалі, як ёй з Глушакамі жывецца…

Бацька i Хведзька былі на прыгуменні, ладзілі капец. Ганна стала памагаць ім перабіраць бульбу. Рупячыся гэтым, сярод сваіх, яна паспакайнела, i думкі пайшлі цвярозыя, рашучыя. "Не буду, не буду я цярпець!.. Нашто i жыць, калі так… Кіну ўсё, кіну!.."

Між гэтых думак яна ўспамінала сустрэчу з Васілём, успамінала зноў з любасцю ўсё, што ён казаў, слова за словам, думала пра вечар, які набліжаўся. Ганне было радасна i трывожна. Ці будзе ён, гэты вечар, ці будзе ўсё так, як хочацца: ці прыйдзе Васіль? А што, калі якая неспадзеўка перашкодзіць ім? А што, калі ён перадумае?

Гэта было б такое няшчасце! У яе ж цяпер уся радасць, уся надзея на яго. Прыйдзе, прыйдзе — супакойвала сябе, старалася заглушыць трывогу.

Ледзь павячэрала ўпоцемках са сваімі, выйшла на двор. З двара агародам на прыгуменне, на дарогу за гумнамі. Яшчэ не дайшоўшы да Васілёвага гумна, стала; трэба было аддыхацца: сэрца моцна, няўціхна калацілася. Чаго яно так калоціцца? Такое неспакойнае, узрушанае, трывожнае…

Ногі стылі. Было холадна. Ад няласкавага ветру, што находзіў моцнымі хвалямі, біў у твар, поўз за каўнер, вечар здаваўся проста сцюдзёным. Ганна ледзь стрымлівала дрыжыкі. Неба звісала вельмі нізка, толькі недзе далека за балотам цьмяна тлела тоненькая паска. Гумны, платы, дрэвы чарніла макраватая цемра. Дайшла да Васілёвага прыгумення. Паслухала, ціха адчыніла вароты. Тут за вуглом гумна павінна быць яблыня. Вось яна. Ганна стала, агледзелася. Дзе Васіль? Яго не было. Ганна прытулілася да яблыні, пачула, як сіратліва гайдаецца-шуміць голае голле…