Там, наводдаль, павінна быць купа дрэваў, асіны i хвоі. Цагельня. А от i паласа яго. Поцемку, не бачачы, Васіль пазнаў бы яе сярод тысячы іншых. Поцемку рунь ледзь была відна, але ён бачыў яе. Ён акінуў яе позіркам; тую, што не відна была вачам, ён бачыў памяццю. Ён бачыў усю. Ён чуў, як яго напаўняе звыклая, любасная цеплыня. У гэтай цеплыні была памяць пра тое, як ішоў за плугам, як сеяў, як радавала яна ўжо не адзін год. Але так было толькі хвіліну, у радаснай цеплыні яшчэ вастрэй зашчымела адчуванне бяды. Ён зварухнуўся, наўгад пайшоў разораю, успамінаючы, як зусім нядаўна вёў яе. У памяць улезла нібы нанава ўбачыў,— як паявіўся Міканор, як, кінуўшы калёсы, стаяў наперадзе, чакаў, калі ён падыдзе з плугам. Як гразіўся. "Не сей!.. Насенне попусту загубіш!.." — успомнілася Васілю… Гразіўся, i от — спраўдзіў гразьбу. Запякла крыўда, а з крыўдай злосць. Не сей! На сваёй зямлі не сей! Сваёй зямлёй не распараджайся!.. За гэтым прыйшло: сваю зямлю так просто — аддай! Хочаш не хочаш — аддай! І пытацца ніхто не пытаецца! Так просто — аддай, i ўсё!.. A заўпарцішся — сілаю забяруць! Забяруць, i ўсё — цырымоніцца не будуць! Сіла ў ix, сіла i — закон. І закон знайдуць, калі трэба ім!.. Робяць усё, што хочуць! І выходзіць — па-законнаму!..

Усё мацней уціналася мокрая стыласць. "Мокро i холадно. А снегу няма… — Узяло звыклае, трывожнае: — Не дай Бог ціскане мароз зразу. Без снегу!.." Ён тут жа схамянуўся, цвяроза, з жалем падумаў: ні да чаго яму цяпер гэты страх. Мабыць, адтаго, што яму так цяжка, амаль немагчыма было прымірыцца з тым, што бяда здарылася, што паправіць нічога не можна, ад прыроднай, звыклай да цяжкай хады ў жыцці ўпартасці, ён усё ж дзіўна не траціў зусім надзеі. Зацятая немагчымая надзея яшчэ не рвалася ў ім, як танюсенькая, жывучая нітачка. Яна, гэтая надзея, падказала яму: "Трэба было гаварыць — што пасеяно ўжэ! Што жыто ўжэ расце!.. Не павінно ж быць такого, — штоб пасеянае браць! Трэба было б дабіцца, штоб абышлі цяпер; а там — можа — так бы ўжэ i асталося!.. Дабіцца б, штоб цяпер абышлі! Патом — канешне — не сталі б вяртацца!.. Трэба было гаварыць: пасеяно!.. — Ён раптам зазлаваў сам на сябе: — "Пасеяно не пасеяно!" Будуць яны глядзець на ето! Не адзінакі ім чорт — што пасеяно, што не пасеяно! Шкода ім твайго насення, твайго труда!"

Прыйшло на памяць, як стаяў тут, глядзеў на гэту рунь, калі думаў, як быць з Ганнаю. Тады — пакуль рашыў, думаў, бедаваў. Гэта рунь, зямля гэтая памагла тады рашыцца. І от — на табе — паспадзяваўся! Збярог грунт пад сабою! Жыццё як бы смяецца з яго!.. "А мо — i праўда — кінуць усё: прападзі яно пропадам! — вярнулася раптам зноў да Васіля. — Кінуць, ды — з Ганнай!.. Куды вочы глядзяць!.." Нейкі час ён чуу сябе рашуча i легка, нібы раптам парвалася тое, што аблытвала, нібы скінулася тое, што гняло, што пякло яго.

Раптам зноў пачуў сябе вольна, шчасце, вызваленне ад нягод былі ўжо не тое што недасяжнай марай, а быццам рэальнасцю: бяры, цешся жаданай сваёй доляй. Але лёгкасць была яшчэ карацейшая, як раней: амаль адразу ж, звыклае ужо, неадступнае, заныла, апанавала: куды ён пойдзе, як ён кіне ўсё, што трымае яго! Для чаго ён абавязаны жыць!.. За гэтым яшчэ мацней запякло трывожнае: "Што ж яно будзе з етай зямлёю? Няўжэ ж i праўда усё, кончано?.."

У трохі парадзелым змроку Васіль заўважыў, што да яго ідзе постаць. Калі чалавек падышоў бліжэй, пазнаў — Ігнат. У свіце, у чорнай барановай шапцы.

— Не ўседзеў, нібыто, — загаварыў хапаючыся, давольна. — Забег ето да цябе, иытаюся матку: дзе? Кажа: "Пайшоў кудысь". "Шчэ як спалі ўсе", — кажа. Я i падумаў: куды ето пойдзе добры хазяін у такі дзень? І — сюды рашыў…

Васіль хмурна прамаўчаў.

— Не аддаваць трэба, — так жа хутка, але з запалам загаварыў Ігнат, адгадаўшы Васілёў неспакой. — Не аддаваць! На паласу не дапускаць! Я так — нібыто — i скажу: не аддам! І не пушчу!

— Пытаць яны будуць! — цвяроза, насмешліва прамовіў Васіль.

— Не дам! Не дам — i ўсё! — запаліўся яшчэ больш Ігнат. Нецярпліва патупаў, падаўся плячом наперад. Нацяўся ўвесь, рашучы, адважны, гатовы на ўсё: — Біцца буду! Кажнаму дам, хто палезе!..

— Так i ў цюрму нядоўго, — стрымана, як старэйшы, сказаў Васіль.

— Пляваць! — Ігнат гаварыў яшчэ напорлівей, з нейкай злой пісклявасцю. — У пысу буду біць кажнаго, хто палезе! A наўперад етаго, Дамецікаваго байструка! Еты болей за ўсіх вінаваты. Кеб не ён, дак усе іначай було б!..

Васіль не сказаў нічога: не было ахвоты гаварыць, — i Ігнат, грозячыся, злуючыся, таксама змоўк. Неастылы, нецярплівы, рушыў быў ад Васіля, але праз колькі крокаў рэзка стаў, яшчэ параіў:

— Не давай! На паласу не пушчай!..

Пасля яго Васілю было i несиакойней i нібы лягчэй: не такое ўжо безнадзейнае бачылася усё. З прылівам нядаўна не знанай смеласці думаў: "Не даваць, — праўду сказаў! Як падыдуць адразаць, стаць наперадзе i заявіць: "Не дам!" І — не пушчаць, — штоб i на паласу не заходзілі! Учапіцца нагамі ў землю — i не пушчаць!.. У міліцыю возьмуць — няхай бяруць! Усе адно — як забяруць землю ету — не жыць!.. І калі ў суд — няхай судзяць!.. — Тут думка трохі змянілася: — Еж, пэўне, i на ix суд. Буць не можа, штоб не було. Як жа ето: прыйсці i ўзяць — без усяго ўсякаго! — Зноў прыйшло, як апошняе, канчатковае: — Не дам! Хай хоць што!."

Паволі святлела. Усё шырэй расступалася поле, усё далей i танчэй акрэсліваўся лес. Была ўжо добра відаць груганячая постаць старога Глушака, — прыкра нагадвала бой з Яўхімам, Ганніну бяду, абуджала назалелае адчуванне безнадзейнай заблытанасці жыцця. Наводдаль сышлося некалькі дзядзькоў — штосьці меркавалі купкаю, курылі. Сярод ix быў, здалося, i Ігнат.

Васіль хацеў быў ужо рушыць да ix, калі заўважыў: хтосьці збочыў з дарогі, нацянькі прастуе да яго. Жаночая постаць. Матка! Канешне, — каб яна ды ўседзела недзе, не прыбегла, калі i без яе такая маркота.

— А я ето думаю — дзе ён? — загаманіла бесклапотна, як бы ні пра што i не здагадвалася. Як бы так сабе прыбілася. — Сышоў кудысь, i не відно!..

Васіль недавольна адвёў позірк.

— Хадзем ужэ, паснедаем… — наважылася асцярожна, лагодна. — Картопля астыне… Век халодную ясі…

Толькі пра тое i клопату цяпер яму: картопля астыне! Па гаворцы, па жаллівых вачах яе разумеў: ведае ўсё, але хавае трывогу. Хітруе. Прытвараецца. І гэта яшчэ злавала.

— Не бядуй, — як бы адгадала яго думкі.— Жылі без етаго, пражывём як-небудзь i цяпер…

— Ат, — нядобра варухнуўся ён.

— Пражывём… — Яна тут жа змянілася, стала нібы заклапочанай, дзелавітай. — І тое падумаць: чаго тут тырчаць. Начальство ў сяле шчэ. Міканор шчэ спіць.

Ён неахвотна паплёўся: абы адчапіцца, не чуць яе хітрыкаў. Усё адно не дасць стаяць.

Паснедаўшы, Васіль корпаўся пад павеццю, сачыў за ўсім, што робіцца на Міканоравым двары, на вуліцы. Ён бачыў, як весела, у расхрыстанай свіце, з кепачкай на макаўцы ступіў на двор, нібы свае, адчыніў дзверы ў Міканораву хату Хоня, як у драным, абсмыленым кажуху подскакам узбег на ганак Зайчык, як паважна, у чорнай крамной паддзёўцы, з блішчастым казырком, зайшоў Андрэй Руды, як сціпла адчыніў дзверы Грыбок, як пазней за ўсіх — ціхі, задуменны, схаваўся ў сенцах Чарнушка. Выходзіў на двор i вярнуўся ў хату Міканор, каморнік не паяўляўся, але Васіль ведаў, што ён таксама ў хаце. Потым ужо — усе даўно йаснедалі — йрыкаціў на калёсах з Алешнікаў строгі, акуратны Гайліс, прывёз яшчэ нейкага чалавека, немаладога, у гарадской вопратцы. Гайліс прывязаў каня да Міканоравага штыкетніка, i абодва, з Міканорам, што выбег насустрач, таксама пайшлі ў хату.

Чым больш збіралася ў Міканоравай хаце камісіі, тым больш расла ў Васіля трывога. Яна асабліва вялікай, важкай стала тады, як прыехаў i зайшоў да Міканора Гайліс. Нядобра ныла ўсярэдзіне, калі гадаў, што там у хаце гавораць, што рыхтуюць. Бачыў, што i ў суседніх дварах сочаць, чакаюць. Было відаць, усё сяло жыве тым, што мае пачацца, i гэта яшчэ ўзварушвала трывогу. І — нібы знарок — не было начной рашучасці, i млявасць была ў нагах, у руках. Аж брыдка браў страх…