Ён успамінаў, з якой зайздрасцю глядзеў калісьці на тых, у якіх была зямля ля цагельні, як біўся смяротным боем з Яўхімам Карчом, як люта зычыў ім, ненавісным багацеям, каб зямлю гэтую ім спапяліла, як радаваўся, што з году на год сталі ix прыціскаць падаткамі, цвёрдымі заданнямі, як прадчуваў нецярпліва, што нядоўга-нядоўга ўжо засталося панаваць ім на мілай, аблюбаванай даўно зямлі ля цагельні. От калі б яшчэ карчоўскай, — не раз цешыўся, марыў: "Дзесяціну ці хоць — паўдзесяціны! Зажыў бы ўжэ зусім непагано!.. І от жа — як усё павярнулася. І ад Карча, i ад яго — разам! Нібы знарок, нібы на насмешку!"
Ён амаль не спаў у гэту ноч. Яшчэ ўпоцемку, стараючыся не разбудзіць нікога, раз-пораз паглядваючы на палаці, дзе спала з Валодзькам матка, ён ціха адзеўся, абуўся, выйшаў на ганак. Было блізка да дня, i нібы збіралася на дождж. 3-за вуліцы, з балота, лез, лізаў твар мокры вецер. "Макрэча усё ды холад… — адзначылася звыкла, без хвалявання. — Снегу ды марозу i не чутно… Як i не будзе зімы…" Млява, без радасці паплёўся ў хлеў да каня. Зазірнуў поцемку ў закутак, дзе чула заварушыліся авечкі. Патупаў пад павеццю, не ведаючы, за што ўзяцца. Стаяў, важка думаў: пайсці хіба ў гумно — дамалаціць тое, што асталася. Запаліць ліхтар i ўзяць з сахі цэп… Не было ахвоты… У хаце — новай — багата чаго рабіць. Ён паглядзеў: стаяла ў цемры чорнай зданню, кроквы ледзь значыліся на панурым, хмарным небе… І туды не было ахвоты ісці… І ў старую — на палаці, спаць — не хацелася…
Пра што б ні думаў, куды б ні глядзеў, не знікала даўкае адчуванне пагрозы, блізкай бяды. Як тут будзеш драмаць спакойна на палацях ці хадзіць па двары, у гумне з заўсёдным, звычайным, сёння, здаецца, — нямілым клопатам, — калі блізка, усутыч падступалася такое важнае, поўнае нядобрай, грознай невядомасці? Калі блізкае, нядобрае гэтае грозіцца самаму галоўнаму, на чым трымаецца ўсё на свеце, уся гаспадарка, з чаго жывеш?! З гэтым адчуваннем ныла ў Васілю здзіўленне, што ўсё навокал такое, як i ўчора, i пазаўчора, звычайнае; што сяло спіць так, як бы нічога не здарылася i здарыцца не можа. Гэта здалося такім недарэчным, што ён не паверыў спакою, які панаваў на куранёўскіх дварах: не можа быць, каб спалі ўсе, гэта няйраўда, так толькі здаецца. Ён прыслухаўся вострым слыхам у сціснутай, мокрай цішыні, радуючыся, улавіў неспакой: не спяць! Унь недзе — падобна: у Чарнушкаў — рыпнулі вароты, — значыць, таксама не дрэмлецца… Гэтым-то, праўда, можна не бедаваць асабліва: у ix каля цагельні — нічога. Хіба што за сваякоў, за Карчоў, якім не толькі пабедаваць, a i паиарваць валасы ёсць чаго. Думаючы пра Карчоў, ён, аднак жа, не адчуў уцехі,— хоць збывалася тое, пра што некалі так нецярпліва, горача марыў; да горкага адчування сваёй бяды прымяшалася няёмкая, вінаватая думка пра Ганну. Адступіўся ад яе, не памог выбавіцца, кінуў адну ў бядзе — усё з-за гэтай зямлі, з-за палоскі, якую цянер адбяруць. Усё жыццё сваё спаганіў — з-за зямлі гэтай, а яе — адрэжуць…
Яшчэ недзе рыпнулі вароты, бразнула клямка. Дзесьці далей зарыпеў журавель — у тым баку, дзе Карчы, дзе Ганна. Можа, i яе паднялі,— можа, яна якраз i бярэ ваду. Ганна — век будзе яна побач з ім, у душы яго, у якой усё i так заблыталася, а з ёй, з Ганнай, здаецца, яшчэ больш заблытанае. "Няма чаго, — стрымаў ён сябе, як бы папракнуў за недазволенае. — Була пара — прайшла! Не кавалер! Пра дзело думаць трэба!.." Але думка пра "дзело" шчымела адна: адбяруць, адрэжуць!..
Ужо ж не так i рана, а такая цемра. Каб i ісці кудынебудзь, дык які толк. Усё адно нічога не пабачыш. Але i так стаяць— толку небагата, — калі карціць, точыць трывога. Яна не толькі карцела, вярэдзіла трывогаю, зямля, палоска ля цагельні, якую сёння хочуць адрэзаць; яна цягнула да сябе, неадольна, сумотна-балюча, — зямля яго, бяда яго. Ён толькі хацеў стрымаць сябе, разумеў: ні да чаго тое, што ён пойдзе туды, развярэдзіць адно сябе лішне. І Васіль выдумляў сабе гэтае: i рана, i цёмна. Але яго, наперакор разважнасці, усё ж цягнула туды; цягнула, як к хвораму каню, як к дарагой, у бядзе, істоце, — каб — як ні балюча — у апошні раз зірнуць, сйравіць неадменны, сардэчны абавязак. Разам пабалець душою.
У сенцах бразнула клямка, — Васіль прытуліўся да хлява: хтосьці выйшаў, шарэў у цемры белым адзеннем… Закашляў, тонка, сіпла. "Дзед…" Дзед санліва, з асцярогаю саступіў з ганка, апоркамі пашаргаў да плота. Пастаяў трохі ля плота, санліва пацёгся на ганак. Зноў бразнула клямка… "Скора ўжэ матка ўстане…" — прыйшла неспакойная думка. Устане, заўважыць, што яго няма, кінецца шукаць. Не адчэпішся… Трэба ісці.
З двара, паўз агарод за хлевам, падаўся да гумна, адчыніў варотцы, выйшаў на загуменне. Гумны маўкліва чарнелі, знаёмыя, нібы затоеныя; зачыненыя, з зачыненымі варотамі платоў. Нідзе не было чуваць цэпа… Вось яно, таксама ціхае i чорнае. Чарнушкава гумно, — Ганніна гумно, — каля якога яны калісьці не раз стаялі, удваіх, абняўшыся. Тут гумно, а там — грушы, — цёмныя грушы, што зычылі калісьці радасць… Ганна, Ганна…
За Чарнушкавым гумном — ужо роўная разлегласць, поле. У полі здалося трохі святлей, дарога шарэла больш відна. Ён не ўглядаўся ў дарогу, яму не трэба было ўглядацца; каб i нічога не было відаць, каб сляпы быў, ён ішоў бы не запыняючыся. Звыклая, вядомая да кожнай ямкі, кожнага камячка дарога. Колькі разоў хадзіў ён тут, i ўранні, i ўдзень, i вось так — на досвітку, хадзіў у летнюю спёку i ў лютую сцюжу, чапляючыся босымі нагамі за траву i грузнучы лапцямі ў гурбах снегу, — але даўно-даўно не нёс ён у сабе такую бяду. Даўно-даўно не балела так душа; з таго вечара — як ён даведаўся, што былі змовіны, што Ганну прапівалі, прапілі, што яна — не яго, Карпова. Тады таксама вельмі балела, i от цяпер баліць. Як i тады, на душы цяпер так, што i жыць, здаецца, не хочацца. Глядзець на свет не хочацца.
Мокры вецер тут насядаў дужэй, легка працінаў зрэбную сарочку, абліваў цела такім холадам, што бралі дрыжыкі,— Васіль надзеў накінутую на плечы світу, зашпіліўся, пайшоў спарней. Было холадна галаве, ён толькі цяпер заўважыў, што забыў шапку…
Раптам яму здалося, што наперадзе нехта ідзе. Васіль пайшоў хутчэй, угледзеўся: перад ім, хоць i цьмяна, значылася чалавечая постаць. Чалавек ішоў туды ж, куды i ён. Васіль пайшоў цішэй, з асцярогай, назіраючы зводцалек, пачаў гадаць зацікаўлена: хто б гэта? Прасачыўшы трохі, рашыў — Нібыта-Ігнат; постаць у цемры, праўда, добра разабраць не можна было, але здалося — надобная на Ігнатаву. Ён, яшчэ не зусім упэўнены, узрадаваўся: так хацелася, каб быў іменна Ігнат, што падахвоціў сябе: канешне — Ігнат; каму яшчэ можа балець так, як не яму, не Ігнату Васіль падбавіў хады.
Чалавек пачуў яго, стаў. Васіль намерыўся ўжо весела загаварыць, калі той засіпеў насустрач:
— Каму ето шчэ не спіцца?
Васіль аж здрыгануўся: нібы неспадзеўкі засычэла гадзюка. Корч! Стары Корч!.. Умомант стаў. Хвіліну стаялі абодва. Глушак таксама не падыходзіў, углядаўся. Не пазнаваў… Васіль крануўся першы; моўчкі i хутка пайшоў насустрач старому. Праходзячы паўз яго, прыкмеціў, як той прыглядаецца. Слова не гаворачы яму, абмінуў.
Корч, відаць, нарэшце пазнаў,— пастаяў яшчэ трохі, моўчкі паплёўся ўслед. Васіль ішоў хутка, прыкмячаў, што аддаляецца i аддаляецца ад старога. Як i тады, калі быў блізка, i тады, калі Корч адставаў усё далей, Васіль увесь час чуў яго за сабой, слыхам сцярог кожны шоргат адтуль. У той асаблівай чуласці, што ўзнікла, калі праходзіў паўз Карча, неяк незвычайна ясна, блізка прыпомнілася колішняя бойка. Нібы нанава пачуў Васіль, як ён, старая, быццам нездаляшчая, зараза, дужа ламаў яму тады шыю, — памагаў гэтаму свайму гаду Яўхіму. Ажыла даўняя крыўда, запякла злосць: убярог тады, стары ліс, землю, на адну далонь не страціў добрай зямлі. Усё, што было ля цагельні, так i асталося. А яму, Васілю, удзялілі кавалачак — абы прырэзаць, далі, можна лічыць, дулю!.. Паявілася злараднае: убярог тады, а цяпер от — не ўберажэ. Разануць яго, i не на якую там паўдзесяціну, а — усяго. Усю раскошу яго ля цагельні!.. Тут жа да злараднасці прымяшалася цвярозая асцярога: уберажэ ці не ўберажэ, — шчэ не паручыцца ніхто. Можа, шчэ — i уберажэ, — ад гэтага гада ўсяго чакаць можна. Гэты гад вылузнецца там, дзе другому i думаць няма чаго. І заступку знайдзе, насуперак усякім законам… А от ён, Васіль, век без заступкі, хоць i закон за такіх, як ён, за бяднейшых. Hi на кога, калі падумаць, надзеі няма. На аднаго сябе. А што ён, адзін, цёмны куранёўскі лапаць, зробіць. Калі ён, як прыедзе ў Юравічы, павярнуцца не знае як. Не тое што падступіцца, a i слова якое сказаць — не знае… Васіль пачуў сябе страшэнна адзінокім, — адзіноцтва чамусьці асабліва чулася заўсёды, калі рабілася скрутна.
