— Ад прыроды!.. Гледзячы што разумець пад гэтаю — пры-родаю! — Галенчык насмешліва, бліскуча-халоднымі вачыма павёў па зале. — Пры-рода розная бывае!..

— Радзіўся такі…

Галенчык вельмі зразумела — наіўнае дзіця! — пакруціў галавою. Кудравец зноў загаварыў, спачатку няёмка: Апейку былі відны чырвоная шчака i чырвонае вуха; потым — смялей, галасней, як бы стараючыся вярнуць сабе годнасць. Ужо рэзка напаў на Апейку за тое, што заступіўся за былога афіцэра Гарошку, дабіваўся вярнуць яго ў школу; патрабаваў, каб Апейка неадкладна парваў усялякія сувязі з братам, паказаў i тут цвёрдасць i прынцыповасць…

Голасна закончыўшы гаварыць, ён знарок бадзёра хацеў сысці, але Галенчык яшчэ затрымаў яго:

— Што вы прапануеце наконт таварыша Апенькі?

— Я прапаную!.. — голасна i бадзёра сказаў Кудравец, мімаволі павёў гюзіркам на Башлыкова. Як бы шукаў парады. — Я прапаную, — яшчэ павысіў голас Кудравец, хаваючы кволасць, — указаць таварышу Апейку… што ён павінен канчаткова парваць са сваімі сваякамі ўсялякія сувязі!.. А на пасту займаць цвёрдую класавую, бапьшавіцкую лінію!..

— А як вы лічыце — можна аставіць таварыша Апеньку ў радах членаў КП(б)Б?

"Унь як!" — не так здзівіўся, як адзначыў сабе Апейка. Ужо даўно чуў ён, што небяспека тоіцца там, дзе Галенчык, чакаў адтуль пагрозы. Праз гэта ён менш, як трэба было б, дзівіўся таму, як паводзіў сябе Кудравец. Ён проста нібы адкрываў сабе новае ў характары Кудраўца. Дзіўна, заўважыў на Кудраўцовай патыліцы пот. "Нялёгка хлопцу…"

— Я так думаю, — не паказаў кволасці Кудравец. — Трэба, каб таварыш Апейка даў слова. Што ён у далейшым будзе цвёрда весці бальшавіцкую лінію. Ba ўсім. Папярэдзіць яго.

Яшчэ Кудравец не дайшоў да лаўкі, як з радоў ускочыў, імкліва рушыў да сцэны Гайліс. Хударлявы, жылаваты, у расшпіленым шынялі, ускочыў на сцэну, крута павярнуўся к зале.

— Не можно так, таварыш Кудравец! — зазвінеў высока, востра галасок. — Не можно! Bi — молады большавік! Bi — кіраўнік райкома камсамола! Bi должны паказваць прымер усёй моладзі! Трэба мець свой характэр! Свой цвёрды прынцып!

— Я гаварыў прынцыпова! — устаў, крыкнуў з залы Кудравец.

— Ві говорылі без прынцып! — абрэзаў яго Гайліс. — Ві говорылі прынцып: "Чэго ізволітэ!" Вот какой говорылі ві прынцып!..

— Таварыш Гайліс! — упэўнена, уладна спыніў латыша Галенчык. — Вам ніхто не даў права абражаць людзей. І заціскаць ім рот. Kani яны гавораць тое, што вам не падабаецца.

— Я не заціскаю рот! Но надо говорыць праўду! Говорыць, не аглядваючысь!

— Не забывайце, дзе вы знаходзіцеся. Не забывайце, што вы на пасяджэнні камісіі па чыстцы.

Белы пастукаў алоўкам па графіне, тонам загаду сказаў: "Таварыш Галенчык!" Галенчык зіркнуў неда вольна, але змоўк, стаў штосьці запісваць у блакнот.

— Я не забываю, што тут ідзёт чыстка. Тут рашаецца судзьба таварыша Апейка. І надо говорыць чэсно. Дажэ калi это непрыятно некоторым на вухо! Надо говорыць праўду, товарыш Кудравец!

— Кажыце пра таварыша Апейку, — папрасіў спакойна Белы.

— Это тожэ імеет отношэніе до товарыша Апейко. Товарыш Апейко — сапраўдны большэвік. Настояшчый. Он усе сілы оддаёт, штоб парційнае дзело перамагало Он не баіца, як некаторыя, ездзіць у самыя глухія сёлы. У балото i ў лес не баіца лезці. Он усяго сябе оддаёт для працоўных людзей. І людзі любят яго. Яго не любят только нехарошые людзі, которые хочуць яго запэцкаць! Ківаюць на брата! Но он с братом не імеет нічого брацкого! Он брат усім працоўным людзям, а не міраеду. З которым радзіўся разам случайно!..

Захапіўшыся, гарачы латыш расказаў, як памагаў Апейка будаваць школу ў Мокуці, ладзіць дарогі, як прыязджаў аж на луг арганізоўваць калгас у Куранях; спыніўся раптам, коратка, непахісна заявіў зноў, што таварыш Апейка — "сапраўдны, настояшчый большэвік". Ужо ступіў са ецэны, калі стаў, павярнуўся да камісіі: — А вам, товарыш Галенчык, не надо подказваць, што говорыць. У кожного ёсць свой голова! Свой розум. Ясно?

Не чакаючы, што Галенчык скажа, рашуча пайшоў у залу, якая зноў ахвотна, ухвальна загаманіла, запляскала.

Ніколі за ўсе гады не перабіралі так Апейкава жыццё, як у гэты вечар. Успаміналі, спрачаліся, папраўлялі адзін аднаго, гаварылі, крычалі да хрыпаты. І смалілі, смалілі цыгаркамі: дым вісеў над людзьмі хмараю. Амаль не зачынялі дзвярэй, часта расчынялі вокны, каб выцягвала дым; тады чуваць было, як па нагах паўзе халадок, халадок цёмнай асенняй ночы. Людзі то выходзілі, то заходзілі, стаялі ў сенцах, гаманілі пад вокнамі; к поўначы трохі разышлося, але ў зале было i цяпер амаль што поўна. Што далей, то часцей сталі пакрыкваць, што пара канчаць, — пра Апейку ўсё ясна; але Белы не слухаўся, даў выказацца ўсім. Было ўжо далека за поўнач, калі старшыня запытаў у членаў камісіі, ці няма ў ix пытанняў.

Зала зноў глядзела на Галенчыка. Той, ссунуўшы строгія бровы, хвіліну думаў, перш чым выказаць сваё права i ўладу. Ці даўно бачыліся з братам? У якіх адносінах вы з былым настаўнікам i афіцэрам Гарошкам? Якія адносіны ў вас з кулаком Глушаком? Падрыхтаваны ў думках, што ад Галенчыка можна чакаць усяго, Апейка адказваў спакойна, з годнасцю; не абураўся нават тым, што Галенчык на ўсё недаверліва крывіць губы. Апейку як бы падтрымлівалі i разумная ўвага Белага i спачуванне залы.

Галенчык не вельмі насядаў на Апейку з пытаннямі. Ён неўзабаве заявіў, што пытанняў больш няма. Але як толькі Белы пацікавіўся, ці не хоча хто з членаў камісіі выступіць, Галенчык глыбай падняўся за стадом.

Ён адразу заявіў, што некаторыя з тых, якія выступалі, не паказалі належнай палітычнай спеласці. Больш таго, некаторыя, як таварыш Гайліс, паспрабавалі заціснуць рот тым, хто адважваўся крытыкаваць Апеньку. Больш таго, стараліся выставіць Апеньку як нейкага святога, якога i падазраваць у грахах не дазволена.

— Паглядзім, ці такі ён святы, таварыш Апенька, як тут стараліся некаторыя даказаць. Паглядзім, узважым усё строгай, бальшавіцкай меркай. — Галенчык акінуў вачыма залу. Непахісны, бязлітасны. — Узважым… Бальшавіцкай меркай! — Памаўчаў, загаварыў цішэй, мякчэй, паблажліва: — Таварыша Апеньку тут называлі добрым. Справядлівым. Чулым. Хвалілі, што таварыш Апенька ўсіх прымае. Усіх выслухоўвае. Памагае ўсім. — Галенчык нібы пахваліў таксама: — Памагае, правільна. Правільна!.. — Голас яго дзіўна зацяўся. У голасе штосьці таілася, абяцала: — Памагае. Але — давайце паглядзім, — Галенчыкаў голас падужэў,— як Апенька памагае i — каму памагае! Вот што давайце паглядзім!.. Адна справа — калі памагаюць працоўнаму чалавеку, бедняку, які шукае парады i падтрымкі ад роднай савецкай улады, які просіць, каб савецкая ўлада абараніла яго ад заклятага яго ворага i ворага савецкай улады — кулакаміраеда. Гэта адна справа. І тут мы можам цапкам ухваліць такога кіраўніка як сапраўднага прадстаўніка савецкай улады на месцы! Сапраўднага савецкага кіраўніка! — Галенчык зноў акінуў залу. Зала сачыла за кожным яго рухам, чакала. — А другая справа, — загаварыў ён з нейкай уедлівасцю, яхіднасцю, — калі ў кабінет старшыні савецкага выканкома прыходзіць лішэнец, цвёрдазаданец, былы царскі афіцэр! Калi яны размазваюць па твары кракадзілавыя слёзы толькі для таго, каб затуманіць нашу голаву, усыпіць нашу бальшавіцкую пільнасць! Гэта — другая справа!.. Адна справа — гэта наш друг, працоўны чалавек, а другая — вораг, класава чужды вораг, з якім трэба быць заўсёды напагатове, якому нельга даваць ніякага спуску! Па таму, як адносіцца чалавек да класава чуждага ворага, праяўляецца перш за ўсё бальшавіцкая стойкасць i загартоўка!.. — Галенчыкаў голас пацішэў, i зноў пачулася ў ім яхіднасць: — І вот тут адкрываюцца нашым вачам, проста сказаць, дзіўныя рэчы! Партыец з такім вялікім стажам, пастаўлены на адказны пост старшыні райвыканкома, сплош i радам губляе простую i чоткую класавую лінію! Замест таго каб цвёрда праводзіць генеральную лінію, ён сам сваёй рукою выцірае ворагу кракадзілавыя слёзы!..