Што б там ні здарылася, Апейка быў перакананы ў адным: "Не можа быць! Не можа быць таго, што напісалі! Няпраўда!" Але перакананне гэта усё ж не супакойвала: што ні думай, а, мяркуючы па артыкулу i сходу, штосьці ж было там; нейкая, няхай i не такая, як там у артыкуле навернута, прычына была ўсяму! Прычына, што дала пачатак гэтаму. Была! Што ж яна за такая?

"Вучыўся, вучыўся i — вывучыўся!" — успаміналася яму матчынае. Тады прыходзіла на памяць тое, што ён ведаў пра асяроддзе, у якім давялося жыць хлопцу ў Мінску. Прычына, адчуваў Апейка, была, не інакш, тут: даверлівы, зялёны вясковы хлопец, шчырае, няхітрае дзіця, трапіла ў хеўру спрактыкаваных, лоўкіх, нячыстых махляроў: ачмурылі, зацягнулі, загубілі! Апейка з газет ведаў, колькі ix там такіх — затоеных, яўных, нядобразычлівых, нават варожых — ахвотнікаў муціць ваду i галовы людзям! Напладзілі ўсялякіх аб’яднанняў, як гандляры крамак; узнімаюць век непатрэбную валтузню: бясконца спрачаюцца, кусаюць адзін аднаго, вылазяць з рознымі фанабэрнымі заявамі, якія іншы раз выглядаюць проста як выскакі супроць генеральнай лініі партыі!..

Чорт ведае, што ў ix там робіцца! Нават такія відныя — здавалася б, надзейныя, адцаныя партыі — дзеячы, як славуты, можна сказаць — узрошчаны рэвалюцыяй, паэт Міхась Чарот, як Змітро Жылуновіч — Цішка Гартны, чалавек, які ўзначальваў першы савецкі ўрад Беларусі; людзі, якія, думалася, столькі гадоў усёй душой служьші партыі i савецкай уладзе, нават яны, аказалася, апынуліся ў твані. Нават яны, пісалі газеты, дакаціліся да таго, што звязаліся з буржуазнай поганню, нацдэмамі, не толькі па гэты, a i па той бок мяжы! Чаго ім было лезці ў тую смуродную твань! І чорт яго ведае: калі ў твані апынуліся такія вопытныя дзеячы, то што было зацягнуць туды зялёнага, няхітрага хлапчука! Няўжо i праўда — зацягнулі?!

Думаючы цяпер пра ўсё гэта, дашукваючыся, што ў тым артыкуле пра Алеся праўда i што — няпраўда, Апейка мімаволі згадваў, што не ўсе артыкулы аб літаратурных справах, якія ён чытаў у газетах раней, былі абгрунтаваныя, доказныя; успаміналася, што ў некаторых з ix абвінавачанні, i вельмі сур’ёзныя, былі прыцягнуты, проста сказаць, за вушы. Ён прыпомніў, як адна цэнтральная газета абвінавачвала часопіс "Полымя" i нават рэдакцыю газеты "Савецкая Беларусь" у тым, што яны гадамі вялі контррэвалюцыйную нацдэмаўскую прапаганду. Тая цэнтральная газета так i пісала, Апейка гэта запомніў добра: "Мы гадамі цярпелі прапаганду контррэвалюцыйнай нацдэмаўскай ідэалогіі" ў гэтых часопісе i газеце! Апейка не часта разгортваў часопіс, не стаў бы ручацца за яго, а газету "Савецкая Беларусь", газету ЦВК, чытаў амаль штодня i ведаў добра, колькі ў тым гневе праўды! Яго тады вельмі здзівіла i абурыла, што на відную, заслужаную газету так проста было пісаць такую страшную няпраўду! Легка, безадказна нападала тая мінекая газета нават на ЦК партыі: вінаваціла ЦК, нібы ён абараняў "багоў" тыпу Жылуновіча ад крытыкі газеты; Апейку гэта здзівіла асабліва тым, што газета нібы абуралася ўмяшанню ЦК у яе справы! І ў тым артыкуле, i ў іншых Апейку не даспадобы быў, здавалася яму, непатрэбна крыклівы, пагрозны тон, дзе крык i пагрозы нярэдка падмянялі доказы.

Усё ж нельга сказаць, што ён не вельмі верыў таму, што чытаў пра літаратурныя справы ў Мінску. Яго бяда была ў тым, што ён не бачыў усяго сам, сваімі вачыма. Не ведаючы добра ўсяго, ён мусіў лічыць, што ёсць яшчэ нешта вельмі важнае, чорнае, што яму невядома i пра што не пішуць; што іменна гэтае невядомае i дае падставы гаварыць там, у Мінску, такім тонам. У яго раз-пораз узнікалі сумненні, што некаторыя нападкі праўдзівыя; але сумненні гэтыя рэдка трымаліся моцна — ён вельмі ж мала ведаў сам. Сумненні яго найчасцей разбіваліся аб цвёрдасць, непахіснасць тону i рашэнняў там, у сталіцы рэспублікі: там, пэўна ж, ведалі, што рабілі! Што ні думай, з такіх пастоў, як пост рэдактара цэнтральнай газеты ці намесніка наркома, так проста не здымаюць! Ды яшчэ такіх відных пісьменнікаў, відных дзеячаў, як Міхась Чарот i Цішка Гартны! Пэўна ж, ёсць важныя прычыны!

Цяпер даўнія сумненні ажывалі зноў, зноў трывожылі. Алесь, канешне, не Цішка Гартны i не Міхась Чарот, але ці няма ў тым, што было з імі, з Гартным i Чаротам, адгадкі i Алесевай "гісторыі"? Ён толькі мог гадаць пра гэта, як i пра незразумелы артыкул. У думках не было яснасці. Думкі блыталіся ўпоцемку. Ды i як яны маглі выбіцца з поцемку, калі невядомы праўдзівыя факты. "Факты, факты, от што трэба высветліць! Самому!.."

Апейка раптам схамянуўся, заўважыў: за акном было зусім чорна. Трэба дадому. Не запальваючы лямпу, стаў вобмацкам збіраць паперы на стале; паклаў у шуфляду, замкнуў яе.

"Паеду на сесію. Там i высветлю усё".

Доўга не ўціхала туга па дачцэ. Hi клопат, ні ўтома не маглі сцішыць смутку страты. Усё лета, усё ў гэтым леце жыло смуткам вялікай, незваротнай страты. Аб страце шумелі лозы ў балоце, шапталі каласы ў полі, спявалі жаўранкі. Аб ёй гулі пераднавальнічныя вятры, грымелі грамы, пісалі агністымі стрэламі бліскавіцы…

Толькі пад восень стала патроху аціхаць, зацягвацца рана. Яна яшчэ чулася, ныла, але ўжо не так балюча. Як бы прывыкаць стала Ганна да гора. Ужо не такім жывым згадвала тварык дачушкі, усю яе, ужо не чула жывога цяпла яе цельца. Цьмеў воблік малой, паціху, непрыкметна, але адыходзіў у нябыт.

Усё ж такой, якой была, Ганна ўжо не стала. Пакута назаўсёды пакінула ў ёй знак. Штосьці ў яе душы перакіпелае як бы астыла, зацвярдзела, давала ёй большай рашучасці, а другое зрабілася мяккім, вельмі чулым, падатным. Можна сказаць, нейкая не знаная раней чуллівасць паявілася ў Ганне…

Былі пагодныя дні. З сонцам ад ранку да вечара, з сінім небам. Днём яшчэ было цёпла, а пад вечар, калі чырвонае сонца сцякала за лес, апусцелая, няласкавая зямля стыла на холадзе. Пад поўнач бяліў яе i ней, у ледзяныя, звонкія раніцы i трава каля йлатоў i на выганах, i палі з загонамі яшчэ не скопанай бульбы, i панурыя, учарнелыя стрэхі — усё было па-зімоваму белае. Калі ўздымалася над чэзлым балотным алешнікам сонца, светлае, прамяністае, ад інею аставаліся толькі цемнаватыя плямы вільгаці. Неўзабаве знікалі i яны. Іней трымаўся яшчэ ў цені дрэваў i хат, трымаўся ўпарта, пакуль сонечная цеплыня не дабіралася i сюды.

Неба гэтымі днямі сінела чыстае i глыбокае. Яно не было цяпер такое яркае, як раней, часта атульвала яго белаватая, нібы малочная, смуга, i яно здавалася бляклым, быццам выгаралым за ліпеньскую i жнівеньскую спёку. Сонца таксама было іншае. Аддаўшы амаль увесь свой пал лету, яно берагло рэшткі цяпла, грэла мала, але надзіва лагодна i пяшчотна. Гэтай лагоднасцю i пяшчотай было напоўнена ўсё ў прыродзе усе дні.

У лагодным сонечным святле гарэлі сумным адвечным полымем ліпы i бярозы каля хат, дрэвы ў недалёкім лесе. Як сівізна ад былога, ад перажытага, бялела ўсюды павуціна. Яна вісела ў паветры, абчэплівала павялы i пасохлы бульбоўнік, калы i жэрдкі вакол агародаў, пажоўклыя кусты. Усё агартаў спакойны, стары як свет смутак, смутак развітання з цяплом, з летам, набліжэння слаты, халадоў.

На душы ў Ганны усе гэтыя дні было самотна i трывожна, не адыходзіў ціхі, цягучы жаль. Душы хацелася шкадаваць — шкада было i добрага, ужо аслабелага сонца, i голых, бедных палёў, i яркіх агністых дрэваў, што вось-вось павінны былі страціць сваю красу.

"Што ето са мной?" — дзівілася не раз яна сваёй чуласці. Раней яна ніколі не адчувала так восені, была безуважная да гэтай пары, нібы i не заўважала. Чаго ж цяпер так хвашое яе апошняя пяшчота цяпла, згалеласць палёў, смутак асенніх дзён? Чаму ж усё гэта адгукаецца ў сэрцы маркотнай, няўціхнай журлівасцю?

Капалі бульбу. Цэлымі днямі, ад ранняга ранку да позняга змроку, Ганна рабіла на полі. Зямля была ўжо халодная, i пальцы, чорныя ад зямлі, стылі, станавіліся непаслухмяныя. Зямля моцна ўядалася ў поры, у маршчыны, пад пазногці; скурчаныя, намёрзлыя пальцы пад вечар разгіналіся цяжка. Цвярдзела, касцянела i сагнутая дзень у дзень крукам сгйна.