— Але ж у яго былі "грахі". Памылкі — i сур’ёзныя…

— Былі,— згадзіўся Алесь. Зноў зірнуў горача, ясна. — А як ix магло не быць, Іван Анісімавіч, — памылак? Былога гарбара паставілі раптам кіраваць цэлай рэспублікай, цэлай, можна сказаць, дзяржавай! Паставілі даваць новыя ацэнкі ў такой складанай гісторыі народа! Як можна было не памыліцца ні разу, жывучы ў такі незвычайны, такі бурны час! Для гэтага трэба было — я не ведаю, кім быць? Геніем — дык i геніі ж рабілі памылкі — ды яшчэ якія! Вазьміце хоць бы Талстога!.. А ён жа — не геній. Ён — да ўсяго — не вельмі i граматны. Ён у нечым i астаўся на ўзроўні гарбара. Я сам чуу, як некаторыя, больш адукаваныя, пісьменнікі падсмейваліся з яго. З капыльскай мовы, з манеры гаварыць… Яго адукацыя — капыльскія вечары над кнігамі. Гутаркі з рабочымі, з салдатамі — у Рызе, у Пецярбурзе. Трохі пабыў каля вопытных партыйных кіраўнікоў у Маскве. Вось i ўвесь яго "універсітэт", перад тым, як яму трапілася стаць у першы рад народа. Дык хіба ж дзіўна, што ён i нямала зрабіў добрага, i нямала — наблытаў? — Хлопец быў так усхваляваны, гаварыў так шчыра, што Апейка сам хваляваўся, паддаваўся i яго шчырасці, i ўзрушэнню, i разумнасці,— проста дзіўнай для такога зялёнага юнака разумнасці, сталасці яго разваг. Быў ужо не толькі жаль аб ім, a i гонар, неспадзяваны, невыказны гонар за яго, як бы недарэчная радасць. З роздумам, даверліва, як сябру, Алесь сказаў: — Папраўдзе, Іван Анісімавіч, яго трэба было б паслаць на добрыя паліткурсы! Пабачылі, што памыляецца часта, — папрасіце, каб вызваліў крэсла. І каб не траціць добрага чалавека, які яшчэ можа спатрэбіцца, пашліце павучыцца! У свой час яму не было калі вучыцца!.. Калі ўжо на тое — памыліўся асабліва сур’ёзна, зрабіў асаблівае глупства — наківайце строга! Суровую вымову ці яшчэ што дайце!.. Я так мяркую сваёй "дурной" галавою… Дык не ж: зразу — нацдэм, нацыянал-дэмакрат! Прыслужнік буржуазіі! Вораг!.. Ды яшчэ не смейце сумнявацца!

Ён быў увесь перад Апейкам: са сваёй крыўдай. сваім роздумам, сваімі перакананнямі. Было ў ім нешта вельмі юнае, амаль дзіцячае, бездапаможнае: у тым, як ён гаварыў, з якою крыўдай, — i было разам надзіва сталае, дарослае: у тым, як ён разважаў. Апейка дзіўна чуў, што, няхай хоць бы ў тым, што ён казаў, ён ведае не менш, а больш за яго, немаладога ўжо чалавека. Ад гэтага ў Апейкі было дваістае пачуццё да Алеся: i як бы бацькі i — таварыша. І дваістасць была яшчэ адтаго, што ён бачыў, што хлопец не вінаваты, што ўсё тое, што напісана было, паклёп, i Апейка рад быў гэтаму: не памыліўся ў ім! Але разам быў яшчэ i боль за тое, што на добрага савецкага хлопца навалілі такую няпраўду, што абышліся так чэрства i так несправядліва.

Што Апейка мог сказаць яму? Іван Анісімавіч, як рэдка калі, адчуваў, што яму цяжка гаварыць, цяжка падбіраць патрэбныя думкі i словы. Ён не хацеў вярэдзіць крыўду хлопца, i без таго балючую; адтаго, што было па-бацькоўску шкода яго i трывожна за яго, за тое, што ўсё гэта можа збіць хлопца з тропу, хацелася супакоіць: каб глядзеў навокал без такога болю. Каб бачыў, як усё ў жыцці ix няпроста…

— Уся бяда, што не так-то проста выявіць, хто вораг, а хто — не вінаваты, — сказаў ён па-бацькоўску. — Сам ведаеш — абстаноўка якая!

Гэта Алеся не толькі не супакоіла, a запаліла яшчэ больш.

— Дык не трэба так проста i вешаць ярлыкі! І не трэба крычаць на чалавека, калі ён хоча дакраць, што не вінаваты!.. — Губы яго па-дзіцячы смыкнуліся. — Абараняць от цяжка, a абвінавачваць — легка!.. Цяпер жа той, хто абвінавачвае, часта выглядае — як герой! І чым з-злей крычыць, т-тым — б-большы герой!

Што Апейка мог запярэчыць на гэта? Мімаво; згадаў Галенчыка, яго пагрозы на сходзе…

— Нічога, гэтыя, як ты кажаш, "героі" хутка зла маюць сабе галаву! Гэта — героі на хвілінку! Пакуль — шумна!..

Алесь не адказаў: быў, відаць, нязгодны. Апейка ўспомніў, што чыстка Гартнага ў наркамасветы ішла чатыры дні i што там некалькі чалавек заступаліся за яго.

— Заступаліся, — ахвотна, але нявесела кіўнуў Алесь. — Паспрабавалі абараніць. Дык што ж выйшла! Што потым напісалі, як падалі гэта! "Арганізаваная вылазка раз’юшанай нацыянал-дэмакратыі!" "На бязлітасную барацьбу з нацдэмакратызмам — дапаможнікам сусветнага сацыял-фашызму!.." То ні за што навесілі знак напдэма, то ўжо гатовы аб’явіць ні мала ні многа — фашыстам! І заадно — людзей, якія сказалі, што гэта — няпраўда! Што ён пры ўсіх сваіх "грахах" — савецкі чалавек, бальшавік!.. І дзе сказалі — на адкрытым партыйным сходзе!

Алесь, як бы штосьці раптам успомніўшы, стаў хутка корпацца ў паперах. Дрыготкімі ад хвалявання пальцамі выцягнуў лісток, спісаны яго почыркам. Дрыготкім ад узрушэння голасам загаварыў:

— У нас некаторым варта было б напомніць, што казаў гipa такія рэчы Ленін. Хоць кожны дзень напамінаць! — Ён стаў чытаць, выразна, як бы ўрачыста: — "Точные факты, бесспорные факты — вот что особенно… необходимо… если хотеть серьезно разобраться в сложном и трудном вопросе…" От што казаў Ленін! Нібы спецыяльна для такіх дзеячаў! — Ён з пашанай разгладзіў паперку, раптам зноў задумаўся: на чыстым юнацкім твары зноў паявілася клопатнасць. Потым зноў сказаў трывожна: — Аж страх бярэ — як легка цяпер некаторыя вешаюць людзям усялякія ярлыкі. Скажа — "вораг", "нацдэм", "прыслужнік фашызму", — i яму хоць бы што! Таму, хто хоча заступіцца за невінаватага, могуць так даць, што не рад будзе! А таго, хто ні за што абзаве ворагам нашага ж чалавека, — ледзь не хваляць!

— Калі цячэ рака, нясе яна i пену, — сказаў разважна Апейка. — І бруд таксама нясе. І ламачча гнілое. Усякага трапляецца ў ёй, сам знаеш… — Апейка стаў расказваць яму пра сваю чыстку, пра Галенчыка, пра Белага, Беразоўскага, Гайліса.

Алесь слухаў яго моўчкі i нібы няўважліва, думаючы пра нешта сваё. Яшчэ да таго як Апейка скончыў, за акном праплыла гаспадыня: хустка, плечы. Стукнулі дзверы, спачатку ў сенцах, потым у хаце.

Алесь загаварыў так, быццам думаў уголас:

— Хтосьці казаў: самае важнае — паставіць у час кропку. Гэта правільна. Самае важнае заўсёды — пачуццё меры. Любую разумную справу можна давесці да абсурду. Да злачынства нават… Асабліва ў такі час, калі ўсё ў заўтрашнім дні…

Гаспадыня прынесла, паставіла яшчэ бутэлечку гарэлкі, капусты i хлеба. Апейка сказаў, што піць больш не будзе; папракнуў Алеся за тое, што п’е. Той адказаў знарок бесклапотна:

— Гэта не часта…

— Трымацца трэба.

— Стараюся…

Яны яшчэ нямала гаварылі, найбольш ужо аб родных мясцінах, знаёмых людзях, успаміналі сустрэчы, перажытае. Між гэтых успамінаў Апейка па-бацькоўску параіў напісаць матцы i сястры — супакоіць ix. Пра што ні гаварылі, жыў у Апейку, не адступаў неспакой пра Алесеў лес: сказаў яму напісаць заяву ў ЦК камсамола — папрасіць пераглядзець усю гісторыю.

— Я напісаў…

— Не адказапі яшчэ?..

— Не…

Алесь правёў яго да гасцініцы. З гасцініцы Апейка адразу пазваніў Беламу, але таго не было. Ён пазваніў другі раз i таксама не застаў. Толькі на трэці раз Апейка пачуў голас Белага. Белы адазваўся прыхільна, але сказаў, што цяпер заняты вельмі i сустрэцца можа толькі праз паўтары гадзіны.

Роўна праз паўтары гадзіны Апейка сядзеў у пакоі Белага. Белы i тут трымаўся спакойна i проста: без якой-небудзь важнасці ці насцярожанасці, i разам з тым без той гасціннасці, якой іншыя кіраўнікі паказвалі свой дэмакратызм i якую Апейка вельмі не любіў. Ён пацікавіўся, як Апейка ўладзіўся ў гасцініцы. Сустрэўшыся з ім позіркам, Апейка чакаў ужо, што ён зараз захоча даведацца аб прычыне візіту яго, калі Белы раптам запытаў, ці чытаў Апейка рашэнні лістападаўскага пленума ЦК. Стаў расказваць пра тое, што Апейка ведаў пакуль толькі па чутках, пра справу Бухарына. Пленум, сказаў Белы, абмеркаваў новую заяву Бухарына, Рыкава i Томскага ад І2 лістапада, ацаніў яе як фракцыйны манеўр, падобны да трацкісцкіх.

— Бухарына вывелі з Палітбюро. Рыкава i Томскага папярэдзілі. Пры самай малой спробе зноў працягваць барацьбу супраць ЦК будуць прыняты аргмеры.