— Не кажы!
Яна адабрала рукі i хутка, рашуча пайшла ў цемру.
Праз дзень, у самы сняданак, у Хоневу хату ўварваўся Нібыта- Ігнат. Дзеці завіхаліся за сталом вакол паліванай місы з крупнікам.
Хоня зычліва пазваў Хадосьчынага бацьку, пільна i насцярожана прыглядваючыся. Той, не пазіраючы на Хоню, штосьці нелагодна буркнуў, кінуў па хаце неспакойным, злым позіркам, сеў на лаўку. Нядоўга ўседзеў, ускочыў, ступіў да Хоні. Момант не мог гаварыць.
— Т-ты чаго ж ето — круціш голаву дзіцяці?
Хоня палажыў лыжку, таксама ўстаў.
— У яе — свая галава.
— Бач, нібыто — разумны які! Падабраўся к дзеўцы да й дурыць ёй голаву!
— Я не дуру, дзядзько. Я ужэ казаў, што я — сур’ёзно.
— Не дам! — закрычаў Ігнат. — Штоб i не думаў! Штоб з галавы выкінуў! Не будзе етаго!
— Ето, дзядзько, не ад аднаго вас залежыць.
— Няхай толькі папробуе! Як не паслухаецца, пойдзе сама — голую, нібыто, — путчу! Голую! Анучы ў прыданае не дам! Дулю!
— Я, дзядзько, не вельмі гараваць буду па ім! Мне, дзядзько, не дабро ваша трэба!
— Не дабро! — не верыў Ігнат.
— Абыдуся! Мне — Хадоську аддайце!
— Дулю! От!
Нібыта-Ігнат вузлаватымі пальцамі зларадна скруціў дулю, тыцнуў Хоню.
— От што табе! От!
Хоня раптам засмяяўся. Ігнат, ашалелы ад такога нахабства, разгубіўся. Нейкі час злосна тупаў, пляваўся, лаяўся; чым больш ён злаваў, тым больш чамусьці весялеў Хонеў твар.
— Дулю! — крыкнуў Ігнат, раз’ятраны дарэшты яго весялосцю. Ён грымнуў дзвярыма так, што на стале падскочыла міска.
Ледзь сціхлі за ганкам гнеўныя крокі, Хоню ўзяло шкадаванне, што гаварыў так задзірыста: ні на што было яму цяпер гэта — злаваць Хадосьчынага бацьку! Канешне, ён, Хоня, незнарок гэта, але ж можна было i пацярпець трохі, паддобрыцца, для сваёй i Хадосьчынай карысці. Дык не ж, сам палез на ражон! Хоня затрывожыўся: цяпер бацька яшчэ больш уз’есца на Хадоську, i што будзе, калі Хадоська паддасца! Чым далей, тым трывожней станавілася Хоню; увесь дзень ён з хаты, з хлява, з павеці выглядваў, хацеў убачыць постаць у каптанчыку; Хадоські ўсё не было. Хоня знарок рабіў у хаце, на двары, каб раптам не прапусціць яе; да ўсяго — можа ж быць i такое, што яна не захоча заходзіць у хату.
Некалькі разоў ён выходзіў за вароты, на вуліцу, глядзеў, ці не ідзе. Яе не было. Сярод дня Хоня не вытрымаў: падаўся да Хадосьчынай хаты. Ледзь падышоў, з хаты, быццам знарок, вылез бацька. Хоня знянацку вінавата i прымірэнча прывітаўся, але той толькі гнеўна зіркнуў: палічыў як бы за насмешку, — адразу ж адвярнуўся, з вядром у руцэ пакіраваў сваёй дарогай, да хлява. Пад вечар Хоня зноў падступіў да Хадосьчынай хаты. Убачыў за акном Хадоську, узрадаваўся: такая ўдача! — знакамі папрасіў, каб выйшла. Яна не ўзрадавалася, нават недавольна падціснула губы. Адвяла невясёлыя вочы, цвёрда пакруціла галавой: каб не чакаў. Адвярнулася.
Яна прыйшла на наступны дзень сама. Хоня, узрадаваны, кінуўся насустрач, адчыніў дзверы, не ведаў, дзе пасадзіць. Папрасіў, каб распранулася; яна пакруціла галавой, — не стала распранацца, не села. Лагодна пагладзіла па галаве Вольку, што злезла з печы, як кацяня, прытулілася да яе.
З Хонем была строгая, сур’ёзная. Ён не хацеў зважаць на гэта; упэўнены, што ўраз адгоніць яе сум, ласкава ўзяў за рукі. Яна нахмурылася, адабрала рукі.
— Не трэба…
— Чаго ты такая?
Адвяла вочы. Таіла нешта.
— Чаго?!
Падумала. Не гледзячы на яго, сказала:
— Бацько не хоча. "Не" i "не" — усё адно.
— Дак што, як не хоча. Не з ім жыць.
— Прыданае, кажа, не дасць.
— Няхай не дае. Сваё нажывём.
— Благаславення не дае.
— Дасць. Не цяпер, дак патом.
Зірнула строга, цвёрда; было відаць: зараз важнае скажа.
— Толькі,— вочы патрабавалі, як неадменнага, — штоб па-людску. У царкве.
Ён узрадаваўся: перш за ўсё ўхапіў галоўнае: згодна! Хацеў абняць, але яна ўперлася рукою, не падпусціла.
— Па-людску ўсё будзе, па-людску. — Хітравата перайначыў: — Ці ў царкве, ці — у сельсавеце…
— У царкве, — перапыніла яна. — І штоб — са свяшчэннікам.
— Можна було б i ў царкве. І — са свяшчэннікам… — Хоня, паказваючы, што ён гатовы на ўсё дзеля яе, як бы прасіў, каб яна таксама лічылася з ім. — Толькі ж — не можно мне. Не дазволено. Я ж — камсамолец.
Да яе нібы не дайшло.
— Усё адно, — прамовіла ціха. — Штоб — у царкве!
— Не можно мне! Разумееш?
Яна не глянула на яго. Хоня ўбачыў: ніякай літасці ў гэтым не даб’ецца ў яе.
— Тады не будзе нічого.
Яна момант пачакала, потым паправіла хустку, сабралася ісці. Гэта падагнала яго; з адчаем, амаль весела ён кінуўся ў вір:
— Ну, няхай! Ca свяшчэннікам дак — са свяшчэннікам!
Яна стрымана кіўнула галавой. Момант памаўчала, не пазіраючы на яго, павялела:
— І з калгаса штоб — выпісаўся!
— От шчэ што!.. — Хоня нібы не паверыў, угледзеўся ў яе: яшчэ што ўдумае яна! Як бы знарок прыдумвае, каб пасварыцца, каб разысціся! Мала ёй царквы ды папа, дак яшчэ i гэта — калгас ёй не дае жыць!
Хоня нецярпліва ссунуў шапку на лоб, з прыкрасцю ўздыхнуў.
— Што табе — калгас? Свет зазасціў?
— Кеб выпісаўся! — загадала яна.
Хоня, стрымліваючы прыкрасць, стаў угаворваць: калгас — то ўся надзея ix, шчасце ўсё: маладым, здаровым, ім радасць адна — рабіць, жыць у дружнай грамадзе. Ды i то павінна б ведаць, ён у калгасе — адзін з першых, з Міканорам разам ладзіў,— не можа ж ён кінуць усё, здрадзіць, лічы. Горача, ад душы даводзіў; але Хадоська разумець нічога не хацела.
— Штоб выпісаўся, — ціха, строга паўтарыла. — І — кеб забраў усе назад.
— Дак не аддадуць цяпер, — паспрабаваў ён зайсці з другога боку.
— Скажы, штоб адцалі.
— Aгe, скажы! Паслухаюць!
— Дак сам вазьмі.
— У цюрму пасадзяць.
— Не пасадзяць. За сваё.
Так i выйшла з хаты, не паступіўшыся ні ў чым. Колькі ні ўгаворваў, ні адной сваёй умовы не змяніла. Хоня з ганка задуменна i клапотна сачыў, як яна акуратна зачыняе веснічкі, як у чаравічках ідзе вуліцаю, пільна гледзячы на гразкую, слізкую сцежку.
Неўзабаве неспадзявана прыйшла яе маці: охала, божкала, спачувала — пахавалі без пары нябожчыцу, палажылі ў сырую зямлю. Хоня перахапіў яе позірк: аглядвала не проста цікаўна, не як чужое, a ўважліва, па-гаспадарску. Агледзела i шырокую, урослую ў зямлю печ, i палаці, на якіх сядзеў, не зводзіў з яе воч мурзаты Косцік; i стол, i вядро, i начоўкі ў кутку. Дастала гасцінец з кішэні, белую булачку, дала Косціку i Вольцы, што не хацела ніяк злазіць з печкі. Паспачувала: сіроткі бедныя.
Хоня пашкадаваў, што не засталося гарэлкі, хацеў збегаць да суседзяў, дастаць, але яна спыніла: Fie трэба. Момант глядзела на яго нейкім аеаблівым, цёплым позіркам: "як на свайго", — нібы хацела пабачыць, як з ім будзе яе Хадосьцы. Хоня глядзеў адкрыта, прыхільна: чуў у Ігнацісе саюзніцу сваю. Падабалася яму i тое, што яны такія падобныя з выгляду: i шчокі, i вочы, i раток — усё перадала дачцэ сваё. І постаццю аднолькава малыя, дужыя, i гавораць падобна. Толькі характар у маткі мякчэй нібы; ну ды i Хадоська з часам, быць не можа, каб не змянілася!..
Матка, зусім як Хадоська, павяла брывом, пазіраючы кудысьці ўбок спакойна — быццам так сабе, сярод усяго — пацікавілася: пра што гаварылі з Хадоськай, — надта ж сур’ёзная прыйшла дадому.
— Асцярожна будзь з ею, — параіла, паслухаўшы. — Не кажы грубаго нічога. Па-добраму абыходзься. Яна — чуткая вельмі. Ты шчэ не сказаў нічога, толькі падумаў, а яна ўжэ пачула. Таму яна такая i строгая век, што ўсё чуе. Што чуткая. Мякко будзь з ею. Патом можаш усе павярнуць па-свойму, але зразу — не пярэч! Паддавайся нібыто. У старога, мабуць, характарам пайшла. Той таксамо век трэбуваў: штоб усё, як ён хоча. Я, бувало, не пярэчу, а патом усе па-свойму зраблю… А што — пра цэркву яна, i штоб свяшчэннік буў, то ето, канешне, трэба. І з калгасу выпішыся: хто там знае, што шчэ з етым калгасам будзе. Пажывём, пабачым. Добра будзе, дак i вярнуцца ніколі не позно. Можа, шчэ вернецеся. Можа, шчэ ўсе там, i праўда, будзем… І старога не злі,— загадала матка. — Не чапай попусту! І — не бойся вельмі, што грозіцца! Прывыкне, прымірыцца. Астыне!.. — Шчыра, сумна пахітала галавою: — Круты, ой, круты! Нацярпелася я сколькі!.. — Тут жа супакоіла Хоню: — Але ты — не бойся! Астыне! Толькі ты — падобраму, па-добраму!..