— Ну — хадзем… Хадзем жа памалу… — гладзіў ен плячо маці свабоднаю рукою, угаворваў. А яна толькі хісталася з боку ў бок, як пад ветрам, спрабавала рваць на сабе валасы.

Тым часам у вёсцы пачало рабіцца штосьці жахлівае. Маторы зараўлі зусім блізка, сярод хацін. Бульдозеры ішлі шчыльна адзін пры адным — пабудовы рассыпаліся і клаліся пад гусеніцы з сухім трэскам і пылам. А пальмы паддаваліся не адразу. То адзін, то другі бульдозер страшна, з натугай роў маторам, пальма, у якую ўпіраўся нож, сутаргава дрыжала. І вось… сакавіты крэкт-трэск, дрэва з шумам гахае, ажно ўздрыгвае зямля. А бульдозер яшчэ і прапаўзе па пальме, нібы хочацца яму ўпляскаць дрэва ў зямлю.

Янгу здалося, што з аднаго бульдозера скаліў зубы Пуол. Прыгледзеўся — ён! Пуол сам трушчыў сваю хаціну!

— Вырадак! Каб ты маленькім здох!.. Праклінаю цябе! Праклінаю навек! — трос кулакамі яго бацька Джыва.

Усплёскі-выбухі плачу ўспыхвалі то там, то тут. У вэрхале, сярод машын і людзей мітусіліся і паліцэйскія, выцягвалі з хацін людзей — як не з-пад самых гусеніц, лупілі палкамі па спінах, па галовах. Некаторыя спрабавалі адбівацца, а жанчыны пускалі ў ход кіпцюры і зубы. І паліцэйскія тады зусім раз'юшваліся.

Бацька ўвесь калаціўся, даваў Янгу канец вяроучыны і не мог пацэліць у хлопцаву далонь. Але аддаў урэшце, каб Янг і свінку-рабуху вёў. А сам яшчэ пакорпаўся ў Янгавым клунку, дастаў партрэцік бога Вішну. За рамку абразка сям-там трымаліся ўсохлыя кветкі ліян і архідэй, папяровыя кветкі. (Янг любіў Вішну на гэтым партрэціку: тры твары ў яго — і ўсе такія светлыя, добрыя; шэсць рук, і ў кожнай што-небудзь трымае; каля бога рахманыя сабакі, прыгожы і сыты буйвал). А бацька тым часам падпаліў сернікам свяшчэнную духмяную палачку для акурвання, пачаў хадзіць з абразом і палачкай вакол хаціны і бліжэйшых пальмаў. Потым стаў каля пальмы, якую ўсё абдымала і цалавала маці, задыміў направа і налева і на іх. А грозныя, страшныя машыны з нажамі-адваламі ўжо зусім блізка, ужо кіруюць у іх бок…

— Эй, марш адсюль, пакуль цэлыя! — надрывалі горла паліцэйскія. Твары ў іх спацела-брудныя, чалмы пазбіваліся на патыліцы, а то і паразвязваліся.

— Не-е-е!!! — закрычала раптам маці немым голасам. Кінула свой клуначак і лямпу, пакарабкалася на пальму. — Не аддам ніко-ому! Не аддам!!!

Хоць і нахіленая была пальма, але ацяжэлай маці лезці было нязручна. І ўсё ж лезла, абдзіраючы ногі, вышай і вышай. Вось ужо засталася толькі тая частка ствала, якая, выпрастаўшыся, імкнула ўгору.

— Марш, марш! Ідзіце па разлік! — крычалі паліцэйскія ўсё бліжай. — Чаго тут стаіце? Прэч! — накінуліся яны на Янга і бацьку. — А ты?! Злазь зараз жа, тоўстая малпа! — затрос кулаком на маці паліцэйскі з вусамі.

— Не злезу! Не адда-ам!!! — крычала зверху маці.— Людзі! Залазьце на дрэвы! Яны не пасмеюць нас…

Але яе ніхто мо не чуў у рове матораў, у трэску, у людскім галашэнні. Страх за маці скаваў Янга, ён не мог скрануцца з месца.

— Імем Яго Вялікасці султана Муту — злаазь!!! — вусаты паліцэйскі, схапіўшы нейкі пакалак, папусціў у маці.— Атрымаеш трыццаць удараў папруцінамі! Злазь!

— Люд-цы!!! — крычала маці сваё. — Не паддавайцеся!

— Ану — падкалупні яе, патрасі трохі! — крыкнуў вусач вадзіцелю бульдозера і яшчэ штосьці дабавіў па-англійску.

Бульдозер раўнуў пагрозліва, крутнуўся на адной гусеніцы, зайшоў збоку: па нахілу і супраць нахілу не вельмі старую пальму патрасеш. Нож-адвал у гэтага бульдозера быў не роўны, а складаўся нібы з двух, пастаўленых пад вуглом адзін да аднаго, утварыўся нібы тупы рог з вострымі кантамі. Бульдозер роў-газаваў, расхістваў нажом пальму. Янг бачыў, як матлялася ўверсе маці, ашчаперыўшы ствол рукамі і нагамі, крычучы што ёсць моцы. Бачыў, як скаліўся ў дурной ухмылцы вадзіцель-бамбіза, высунуўшыся з кабіны, мабыць, забаўка яму падабалася.

— Мамачка, не трэба! Мамачка, зла-азь! — крычаў, голасна плакаў Янг.

— Стойце, душагубы! — зайшоў наперад і з усёй моцы ўпёрся ў адвал бульдозера бацька. — Яна злезе! Яна ўжо злазіць! — і зноў выставіў для абароны абразок Вішну.

Але што было вадзіцелю да іх бога, калі ен, відаць, і свайго не паважаў.

І раптам… жахлівы трэск, пальма зламалася ў тым месцы, дзе ўпіраўся бульдозер. Махрастая верхавіна, апісаўшы вялікую дугу, грымнула вобзем. Бацька ледзь паспеў адхіліцца: канец дрэва, самы яго гузыр таксама вільнуў у паветры, бухнуў на зямлю.

Янг закрычаў прарэзліва, ажно самому вушы заклала, кінуўся да маці…

І хай бы ён лепш не бачыў яе такою!..

Няхай бы навекі яна засталася ў яго памяці з жывым і чыстым, такім добрым і родным тварам.

— Ма-а-а-а… а-а-а!!! — Янг баяўся падступіцца да таго, што засталося ад маці, што відаць было з-пад пальмавага ствала. А бацька, падбегшы, збялеў і знямеў, у яго зрабіліся мутныя вочы вар'ята…

Бульдазерыст высунуўся з кабіны ўжо да пояса, выцягваў шыю, углядаўся ўперад, у тое месца, дзе ляжала размазджэраная жанчына, дурнавата міргаў белымі павекамі. Вусаты паліцэйскі скрануўся з месца, патаптаўся, паклікаў да сябе яшчэ аднаго. Закідалі маці пальмавымі лістамі і паштурхалі Янга і бацьку ў спіны: «Вы ёй ужо нічым не паможаце… Сама вінаватая… Бог пакараў яе за непаслушэнства…»

Пад Дрэвам Сходаў ішоў разлік. Ланцужком, нагружаныя хатнім скарбам і жыўнасцю, праходзілі людзі. Чыноўнік у чорнай шапачцы выдаваў тым, каго называў Лі Сунь, чэкі.

— А гэты мне павінен… Узяў пазыку пад будучы ўраджай і не вярнуў. Яму выпісвайце палову, дваццаць пяць долараў. А дваццаць пяць — мне! — указваў крамнік. — А гэтаму дваццаці хопіць — астатнія мне… Гэты таксама вінаваты… І гэты!

У руцэ Лі Суня быў ужо добры жмак чэкаў. Долары былі лепш за ўсё: ні есці не просяць, ні месца многа не займаюць.

Мансураў бацька з братам неслі на самаробных насілках Мансура, у яго была закручана галава. Мансур з усёй моцы прыціскаў да сябе сабаку, і атрымлівалася, што ў мужчын была двайная ноша.

Ужо на катэры абдымкі Мансура паслабіліся, і сабака выкаўзнуўся з рук. Рослы матрос, які спяшаўся ў рубку да штурвала, спатыкнуўся на сабаку, той енкнуў, адскочыў, трапіў пад ногі яшчэ аднаму. Другі хуценька схапіў сабаку за шкірку і шпурнуў за борт. Мансураў бацька не паспеў ні злавіць яго, ні прыхаваць дзе-небудзь.

Катэр зароў, загрукаў маторам, шпарка пайшоў да выхаду з лагуны. У пеністых валах, што вусамі разыходзіліся за кармою, доўга яшчэ гойдалася сабачая галава. Сабака плыў услед, з апошніх сіл малаціў лапамі па вадзе.

«А дзе наша свінка?!» — раптам спахапіўся Янг. Зусім не мог успомніць, калі яна вылузалася ад іх, калі згубілі яе.

А далей быў правал-забыццё. Можа, спаў, а можа, быў без прытомнасці…

Радж, выкаўзнуўшыся з хаты, замёр на хвіліну каля сходцаў, прыслухаўся. І — пайшоў. Паходка была лёгкая, спружыністая. Цела свайго, наструненага ад насцярожанасці, не адчуваў: абвастрыліся ўсе пачуцці. Сцежка была спярэшчана цёмна-светлымі плямамі і палосамі, месяц мільгаў, бег паміж лісця і галін навыперадкі.

Верашчалі цыкады, ускрыквала нейкая начная птушка.

Ішоў ён не да берага, дзе ў маленькай затоцы каля мыса знахара Япа былі павыцягваны за лінію прыліву і прывязаны рыбацкія чоўны — каторыя з балансірамі, каторыя без іх. Некаторыя сяльчане здымалі, адвязвалі балансіры, заносілі дамоў. Так было больш спакойна: чоўна ніхто не возьме. Ішоў Радж да цэнтра вострава, дзе быў выкапаны ў лагчыне адзіны калодзеж. Хацелася ў апошні раз напіцца з яго вады — сваёй, роднай. Гэтую ваду нельга было забыць — заўсёды цеплаватую, з ляснымі прэлымі пахамі. Часам была яна трошкі салёная і гаркаватая, калі чарпнеш неасцярожна, глыбакавата. З-пад іх вострава-атола падступала, прасочвалася ў калодзеж цяжэйшая марская вада. Няхай сабе даўно ўжо на востраве Рай карыстаўся Радж салодкай артэзіянскай вадой (Рай — востраў вулканічнага паходжання, і можна было капаць глыбока), няхай сабе піў-каштаваў шмат чаго экзатычнага, прывезенага з-за свету для турыстаў, але вада з вострава Біргус ніколі не забывалася.