Але Першая сусветная вайна перарвала пачатую працу, і адмена прызыву яўрэяў у армію так і не адбылася. Цікава, ці змянілася б меркаванне аб яўрэях у царскіх чыноўнікаў, калі б бальшавікі не прыйшлі да ўлады? Наўрад ці. Хутчэй за ўсё дыскусія аб адмене прызыву зацягнулася б з-за таго, што няўпэўненых дадалося б. І ўсё на гэтым.

Такіх шавіністаў, як цар, перавыхаваць немагчыма. Прадэманстраванае падчас падрыхтоўкі вайсковай рэформы пагардлівае і варожае стаўленне да яўрэяў без сумневу адбілася б і на жосткай палітыцы расійскіх вайсковых уладаў у адносінах да ўсяго яўрэйскага насельніцтва Расійскай імперыі, як яно і праяўлялася на захопленых тэрыторыях у гады Першай сусветнай вайны. Сляпыя шавіністы не заўважалі, як з умацаваннем антысемітызму ўзрастала рэвалюцыйная актыўнасць у самой Расіі. І вось генералы-шавіністы разам з шавіністам-царом ужо ўласнымі рукамі склалі свой пахавальны стос, падаткнуўшы яго сухім галлём. Заставалася толькі паклікаць Леніна з факелам сусветнай рэвалюцыі.

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года скасоўвала няроўнасць, у тым ліку і яўрэяў. Афіцэрам было забаронена біць салдат, а саміх салдат ураўнялі ў правах з афіцэрамі, ствараліся салдацкія камітэты і саветы. Але ў плане вайны нічога не змянілася. Часовы рэвалюцыйны ўрад проста абвясціў, што чуткі пра сепаратны мір з Германіяй — хлусня, і што Расія будзе весці вайну да поўнай перамогі. І на самой справе, Расіі не варта было ўвязвацца ў гэтую вайну, але аднабакова выходзіць з яе напярэдадні перамогі было вельмі небяспечна і неразумна.

Германія высілена, на ўсходнім фронце размешчана менш за паўмільёны яе салдат, а на вырашальным і больш цяжкім заходнім — менш за тры мільёны. Каля двух мільёнаў немцаў ужо загінула падчас баявых дзеянняў. Ужо ўлетку 1917 года германцы бачаць, што рэсурсаў не хапае, вайна на два фронты знясіліла краіну, адасобіла яе, і аб перамозе можна забыць. Брытанія, Расія і Францыя таксама вычарпаны. Асабліва жахлівыя для сябе страты панеслі французы. Але час на іх баку. У красавіку афіцыйна ў вайну ўступілі ЗША, хаця амерыканскія і канадскія лётчыкі і экспедыцыйныя падраздзяленні добраахвотнікаў ужо даўно біліся разам з англічанамі і французамі.

Так, у гады вайны ў ліку мільёнаў загінулых быў і вядомы канадскі хакеіст Алан Мак-Лін Дэвідсан па мянушцы Скоці. Алан лічыўся адным з лепшых нападаючых Канады, ён стаў прафесіяналам у клубе «Toronto Blueshirts» у 1912 годзе і з’яўляўся адным з лідуючых бамбардзіраў Нацыянальнай Хакейнай Асацыяцыі на працягу двух сезонаў. Дэвідсан быў капітанам «Таронта» на кубку Стэнлі ў 1914 годзе. У гады Першай сусветнай вайны Алан добраахвотна запісаўся ў канадскі экспедыцыйны корпус. Ён загінуў у 23 гады падчас бою 16 чэрвеня 1915 года на тэрыторыі Бельгіі, не жадаючы адступаць пад уціскам немцаў. Імя гэтага аддзінага загінулага ў гады Першай сусветнай гульца ў хакей з шайбай занесена ў канадскі Нацыянальны мемарыял Vimy.

У ліпені немцы, не бачачы для сябе перспектыў, просяць міру, але без анэксіі, з захаваннем уласнай тэрыторыі. Антанце гэтыя ўмовы не падабаюцца: Францыя павінна атрымаць кампенсацыю за страшныя чалавечыя страты на франтах. А таксама немцы павінны вярнуць далучаныя ў 1870 годзе землі. Прапанову міру без анэксій саюзнікі адхіляюць. Ды і навошта яе прымаць? Вось яшчэ трошкі — і можна будзе па поўнай дыктаваць абяскроўленай Германіі свае ўмовы. Усё ішло да канчатковай паразы Германіі, якая відавочна была не ў стане ваяваць на два фронты, але…

Леніна відавочна не задавальняла Лютаўская рэвалюцыя. Занадта далёка ён апынуўся ад улады. 25 кастрычніка (па старым стылі) адбылася яшчэ адна змена ўлады. Бальшавікі назвалі яе Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыяй, а зараз часцей называюць бальшавіцкім пераваротам. Народ з энтузіязмам пайшоў за Леніным, бо ён абяцаў абяздоленаму люду самыя простыя і так неабходныя рэчы: мір, роўнасць, братэрства, зямлю. Людзям да смерці надакучыў неразумны цар, і ад яго адракліся з лёгкасцю скінутага цяжару. Народу надакучыла вайна — і Ленін у хуткім часе яе закончыў. Царкву аддзялілі ад дзяржавы, і простаму народу гэта таксама прыйшлося даспадобы: духавенства нічым не дапамагала простым людзям, а толькі зрошчвалася з уладай. Крытыка царквы Львом Талстым з-за яе некарыснасці не выклікала адпаведнай рэакцыі святароў, толькі Талстога адлучылі. І да гэтай пары РПЦ не жадае нічога змяняць у адносінах да вялікага пісьменніка.

Пасля рэвалюцыі 1917 года гэтыя дзіўныя, па меркаванні англічан і французаў, бальшавікі, раптам пачынаюць весці з немцамі перамовы аб міры, прычым з пазіцыі прайграўшых, пагаджаючыся аддаць немцам вялізныя тэрыторыі сваёй дзяржавы! І гэта пры тым, што 1917 год для Расіі быў паспяховым на франтах з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй.

Нават маленькая слабая Грэцыя ў ліпені 1917 года абвясціла вайну адразу ўсім: Германіі, Аўстра-Венгрыі і Турцыі з Балгарыяй — а расійцы, арганізаваўшы яшчэ адну рэвалюцыю… падаецца як здаюцца!? Новы ўрад Леніна пасля звяржэння Часовага ўрада Керанскага адразу абвясціў, што Расія ў першую чаргу выходзіць з вайны. Пачаліся перамовы з немцамі, прычым Ленін гатовы быў пайсці на велізарныя саступкі.

Брытанскі міністр узбраення Уінстан Чэрчыль быў у поўным неразуменні:

Эх, калі б Чэрчыль ведаў, як справа павернецца, то магчыма намаганні англійскай контрразведкі былі б накіраваны не на ліквідацыю Распуціна, які наўрад штосьці мог змяніць, а на іншага, куды больш уплывовага ў Расіі чалавека.

Урэшце, 18 студзеня 1918 года нямецкі генерал Гофман падчас перамоваў з расійскай дэлегацыяў паклаў на стол мапу і папрасіў расійскі бок азнаёміцца з ёй. Усе схіліліся над сталом. Гофман, спакойна правёўшы пальцам па размаляванай мапе, запатрабаваў перанесці мяжу Расіі па лініі на ўсход ад Маанзундскага архіпелага і Рыгі, далей — на захад ад Дзвінска (сучасны Даўгаўпілс, Латвія) на Брэст-Літоўск. Расія, паводле нямецкіх умоў, губляла такім чынам больш за 150 тыс. кв. км сваёй тэрыторыі — усе заходнія землі, за якія так доўга ваяваў то цар Пётр, то Кацярына Вялікая… Запанавала свінцовая па сваім цяжары ціша.

Савецкая дэлегацыя папрасіла перапынак для кансультацыі са сваім урадам і ад’ехала ў Петраград. У паўночнай сталіцы сярод партыйных таварышаў разгарэліся не па-таварыску гарачыя спрэчкі наконт магчымасці прыняць патрабаванні Германіі. Так, левыя камуністы на чале з М. І. Бухарыным увогуле лічылі недапушчальным напярэдадні сусветнай рэвалюцыі заключаць ўсялякія дамоўленасці з капіталістамі, патрабавалі неадкладна спыніць перамовы і абвясціць міжнароднаму імперыялізму рэвалюцыйную (у тых умовах, іншымі словамі, самазабойчую) вайну па ўсіх франтах. Відаць, на той момант Бухарыну жыць ужо надакучыла. Супраць заключэння міру выступаў і нарком замежных спраў Л. Д. Троцкі. Умовы для немцаў, якія відавочна цярпелі паразу ў цэлай вайне, на самой справе выглядалі нахабна, калі не сказаць горш.

8 студзеня на нарадзе у ЦК РСДРП(б) Троцкі прапанаваў не падпісваць мір, які б развязаў рукі нямецкім вайскоўцам, а замест гэтага проста спыніць вайну, а войска дэмабілізаваць. Яшчэ адно вельмі дзіўнае, калі не вар’яцкае рашэнне. Закончыць вайну, распусціўшы армію? Адкрыць фронт ворагу без супраціву? Як гэта магчыма?! Вельмі і вельмі дзіўным зараз падаецца, чаму ніхто не прапанаваў самую простую рэч — нічога не падпісваць, працягваць трымаць фронт, заручыўшыся далейшай падтрымкай англічан, французаў і амерыканцаў, і чакаць, пакуль Германія сама капітулюе. І нядоўга, проста кажучы, чакаць.