Да канца мая атрад Гашака налічваў 120 байцоў, якія прымалі ўдзел у сутычках з часткамі Белай арміі і паспяхова падавілі анархісцкі бунт у Самары.
Аднак ужо ў чэрвені 1918 года падчас мецяжу Чэхаславацкага корпуса атрады чэхаў, якія выступалі супраць Чырвонай арміі, узялі Самару. Сярод частак Чырвонай арміі, якія ім супрацьсталі, былі тры ўзводы добраахвотнікаў, якімі камандавалі Яраслаў Гашак і Йозэф Поспішыл. Аднак сілы былі няроўнымі, і прыйшлося адступіць.
Прыгадаўшы, што ў штаб-кватэры чэшскіх інтэрнацыяналістаў у гатэлі «Сан-Рэма» засталіся спісы добраахвотнікаў, якім гэтыя звесткі маглі пагражаць рэпрэсіямі, Гашак сам-адзін вярнуўся па дакументы і паспеў іх знішчыць. Але дагнаць свой атрад ён ужо не змог; яму давялося выбірацца з горада адному.
Дзейнасць Гашака ў якасці агітатара Чырвонай арміі ў чэшскім асяродку была нядоўгай, але не засталася незаўважанай. У ліпені, то бок усяго праз тры месяцы пасля прыбыцця ў Самару, у Омску палявы суд Чэхаславацкага корпуса выдаў дазвол на арышт Гашака як здрадніка чэшскага народа. На працягу некалькіх месяцаў пісьменнік быў вымушаны, прыкрываючыся даведкай, што ён «прыдуркаваты сын нямецкага каланіста з Туркестана» (пачуццё гумару не пакідала яго нават у такія небяспечныя для жыцця моманты), хавацца ад патрулёў. Самарскі краязнаўца Аляксандр Завальны прыгадвае такую гісторыю аб гэтым перыядзе жыцця пісьменніка:
Аднойчы, калі ён хаваўся ў сваіх знаёмых на адной з самарскіх дач, з’явіўся чэшскі патруль. Афіцэр вырашыў дапытаць невядомага, на што Гашак, прыкінуўшыся ідыётам, распавёў, як выратоўваў чэшскага афіцэра на станцыі Батракі: «Сяджу і думаю. Раптам афіцэрык. Кропля ў кроплю вы, далікатны такі і худзенькі. Нямецкую песеньку мармыча і падаецца нават прытанцоўвае, як старая дзева на Вялікдзень. Дзякуючы выпрабаванаму нюху я адразу бачу — афіцэрык у чуб кінуў. Гляджу, накіроўваецца проста да прыбіральні, з якой я толькі што выйшаў. Прысеў я недалёка. Сяджу дзесяць, дваццаць, трыццаць хвілін. Не выходзіць афіцэр…»
Далей Гашак прадэманстраваў, як зайшоў у прыбіральню і, рассунуўшы прагнілыя дошкі, дастаў з яміны п’янага недарэку…
Толькі ў верасні 1918 года Гашак перасёк лінію фронта і ў Сімбірску зноў далучыўся да частак Чырвонай арміі. З кастрычніка 1918 года ён займаецца партыйнай, палітычнай і адміністратыўнай працай пры палітаддзеле 5-й арміі Усходняга фронту. Нягледзячы на тое, што ў Чэхіі пісьменнік веў багемны лад жыцця, быў сталым наведвальнікам шматлікіх пражскіх шынкоў і рэстарацый, аўтарам і ўдзельнікам усялякіх жартаў, розыгрышаў і свавольстваў, у шэрагах Чырвонай арміі ён паказаў сябе як чалавек адказны і спраўны, як добры арганізатар, да таго ж бязлітасны да ворагаў рэвалюцыі. Нядзіўна, што яго кар’ера хутка пайшла ў гару.
Гісторыкі адзначаюць такі парадокс: аўтар аднаго з самых антываенных раманаў у свеце з галавой сышоў у Грамадзянскую вайну ў Расіі. Хаця ж пры гэтым Гашак нічым не адрозніваўся ад іншых захопленых творчых асоб, такіх як Аляксандр Блок ці Уладзімір Маякоўскі, якія таксама прынялі рэвалюцыю ўсім сэрцам. І таксама, як і Гашак, у ёй у рэшце рэшт расчараваліся, бо ўсялякую рэвалюцыю натхняюць і здзяйсняюць рамантыкі, а яе плёнам карыстаюцца цынікі і прайдзісветы.
У студзені 1919 года Гашака пераводзяць ва Уфу, дзе ён загадваў тыпаграфіяй і выдаваў бальшавісцкую газету «Наш шлях». Там ён пазнаёміўся са сваёй другой жонкай.
Разам з 5-й арміяй шлях Гашака ляжыць на ўсход. Ён паспеў пабываць у Чэлябінску, Краснаярску, Іркуцку, дзе быў лёгка паранены падчас замаху.
Праўнучка легендарнага кавалерыйскага начдзіва Яўгенія Чапаева ў сваёй кнізе «Мой невядомы Чапаеў» сцвярджае, што Гашак служыў у складзе 25-й дывізіі Чапаева, якая з’яўлялася састаўной часткай 5-й арміі.
Пасля заканчэння Грамадзянскай вайны Гашак застаўся ў Іркуцку, дзе нават набыў дом. Падаецца, ён бы так і жыў на сваёй другой радзіме, але ў лістападзе 1920 года ў Чэхаславакіі здарыўся палітычны крызіс, пачалася ўсеагульная забастоўка, а ў горадзе Кладна рабочыя абвясцілі «сацыялістычную рэспубліку». Чэшскія камуністы ў Расіі атрымалі загад адпраўляцца на радзіму, каб падтрымаць тамтэйшы камуністычны рух і займацца падрыхтоўкай сусветнай пралетарскай рэвалюцыі.
У снежні 1920 года Яраслаў Гашак разам з жонкай вярнуўся ў Прагу, дзе яго відавочна не чакалі. Ранішнія газеты у Празе выйшлі з такім тэкстам:
Учора наведвальнікаў кавярні «Юньён» чакала вялікая неспадзяванка; невядома адкуль, як гром сярод яснага неба, з’явіўся Яраслаў Гашак.
Яшчэ з часоў яго здачы ў палон у прэсе рэгулярна з’яўляліся некралогі: то яго вешалі чэхаславацкія легіянеры, то яго забівалі ў п’янай бойцы… Адзін з прыяцеляў Гашака падараваў яму цэлую калекцыю падобных паведамленняў.
Вярнуўшыся на радзіму, я даведаўся, што быў тройчы павешаны, двойчы расстраляны і аднойчы чвартаваны праз шалёных паўстанцаў-кіргізаў ля возера Кале-Ісых. Урэшце мяне канчаткова закалолі ў дзікай бойцы з п’янымі матросамі ў адэскім шынку.
Улічваючы інфармацыю пра яго супрацоўніцтва з бальшавікамі, мясцовая прэса актыўна выступала супраць Гашака, называючы забойцам тысячаў чэхаў і славакаў, якіх ён рэзаў, «як Ірад немаўлят»; яго жонку называлі адзінай пакінутай ім у жывых дачкой князя Львова. Шматлікія сябры адвярнуліся ад яго; аднойчы яго ледзь не збілі былыя легіянеры. Адна журналістка спытала: ці на самой справе ў Чырвонай Арміі ён сілкаваўся мясам забітых кітайцаў? «Так, літасцівая пані», — пацвердзіў Гашак і паскардзіўся на непрыемны прысмак.
Аднак камуністычная рэвалюцыя, на якую чакалі ў Маскве, у Чэхіі і не прадбачылася, паўстанне было падаўлена, а яго лідары апынуліся ў заключэнні. Ну а сам Гашак, апынуўшыся на радзіме, нібыта працверазеў ад дурману камуністычнай прапаганды і эйфарыі, убачыў, што Чэхаславакія жыве сваім звыклым жыццём, атрымаўшы ўрэшце доўгачаканую незалежнасць. Чэхам камунізм быў непатрэбны, і як усялякім спакойным разважлівым людзям — чужы. Партыйная дзейнасць Гашака хутка сышла на нішто, а ён вярнуўся ў свае колы. Праўда, пісьменнік у пэўны момант апынуўся амаль без сродкаў да існавання і быў вымушаны нават прадаваць на вуліцы экземпляры сваіх кніг, што назбіраліся ў выдаўцоў за час вайны.
У хуткім часе ён зноў жыў на шматлікія выдавецкія авансы, вандруючы ад шынка да шынка. У піцейных жа ўстановах Гашак пісаў свае новыя главы пра Швейка і іншыя творы, часта там жа іх і зачытваючы. Пастаянная выпіўка, два перанесеныя тыфы, адмова прытрымлівацца парадаў дактароў, якія забаранялі есці вострае і тлустае, цяжкая спадчыннасць — усё прыводзіла да няўмольнага пагаршэння здароўя пісьменніка.
Нягледзячы на павялічэнне даходаў, грошай у сям’і Гашака болей не рабілася. Яраслаў хутка перазнаёміўся з усёй ваколіцай і шчодра дапамагаў усім знаёмым, якія патрабавалі матэрыяльнай падтрымкі. Ён завёў уласнага шаўца, які рабіў абутак як для самога Гашака, так і для шматлікіх яго сяброў. Ён нават стаў апекуном мясцовай школы.
Яраслаў шмат хадзіў па наваколлях, часта знікаючы на некалькі дзён. Аднак яго здароўе ўсё пагаршалася і пагаршалася. Зразумеўшы, што не паспявае запісваць усё, што прыходзіць яму да галавы, ён наняў сабе сакратара. Апошні раз Гашак дыктаваў свайго Швейка ўсяго за 5 дзён да смерці. 3 студзеня 1923 года ён падпісаў тэстамент і абвясціў, што «Швейк цяжка памірае». У той жа дзень Гашака не стала.
На пахаванні было мала яго сяброў, бо ніхто асабліва не верыў у смерць пісьменніка, палічыўшы гэта чарговым розыгрышам прыяцеля. Яго сябар Эгон Эрвін Кіш сказаў:
Ярда (так звалі Гашака блізкія) не ўпершыню дурачыць нас, водзіць за нос. Не веру! Колькі разоў ён ужо паміраў! Гашак не мае права памерці. Яму няма нават і сарака.
ЗАБЫТЫ ПАД ВЕРДЭНАМ РАСІЙСКІ САЛДАТ
З цяжкімі баямі пад Вердэнам звязана адна містычная, але цалкам рэальная гісторыя, якую распавяла сям’я Кларынваль.
