А 5-й гадзіне вечара балахоўцы ўвайшлі ў горад. Сяляне радасна прывіталі іх, але яўрэі пахаваліся па кватэрах. Зараз жа пачаўся пагром з масавымі згвалтаваннямі, збіццямі, здзекамі і забойствамі. Афіцэры ўдзельнічалі ў пагроме нароўні з салдатамі. Нязначная частка рускага насельніцтва рабавала ўскрытыя балахоўцамі крамы. На працягу цэлай ночы ў горадзе было чуваць страшныя крыкі…
У дакладзе камісіі па рэгістрацыі ахвяр набегу Балаховіча ў Мазырскім павеце сказана:
…былі згвалтаваны дзяўчынкі ва ўзросце ад 12 гадоў, 80-гадовыя жанчыны, жанчыны з 8-месяцовай цяжарнасцю…, прычым гвалтавалі ад 15 да 20 разоў. Хаця мясцовая камісія, якая была ўтворана для абследавання і аказання дапамогі пацярпелым, гарантавала поўнае захаванне ўрачэбнай тайны, колькасць тых, хто звярнуўся па дапамогу складае ўсяго каля 300 жанчын, большая частка з якіх заразілася на венерычныя хваробы ці зацяжарала…
З савецкага боку славу галоўных пагромшчыкаў «заваявала» армія легендарнага камдзіва Будзёнага, аб чым, канечне ж, ніхто і нідзе не пісаў у савецкія часы. Асабліва буйныя пагромы будзёнаўцы ўчынілі ў Баранаўцы, Чуднове і Рагачове. У прыватнасці, з 18 па 22 верасня 6-я кавалерыйская дывізія гэтай арміі арганізавала больш за 30 пагромаў. У мястэчку Любань 29 верасня падчас пагрому байцамі дывізіі было забіта 60 чалавек, у Прылуках у ноч на 3 кастрычніка — паранена 12 чалавек, 21 забіты «і згвалтавана шмат жанчын». Пры гэтым «жанчын бессаромна гвалтавалі на вачах усіх, а дзяўчын, як рабынь, уцягвалі бандыты да сябе ў абозы». У Вахноўцы 3 кастрычніка было забіта 20 чалавек, шматлікія паранены і згвалтаваны, спалена 18 дамоў.
Пасля таго, як 28 верасня пры спробе спыніць пагром у мястэчку Палоннае быў забіты камісар 6-й дывізіі Г. Г. Шэпелеў, дывізія была расфарміравана, а два камбрыгі і некалькі сотняў шарагоўцаў былі аддадзены пад суд; 157 з іх былі расстараляны.
Узятыя ў палон чырвонаармейцамі польскія афіцэры без размоў расстрэльваліся на месцы, як і ўзятыя жывымі бальшавіцкія камісары забіваліся палякамі.
Вось такія жахі перажывалі жыхары шматпакутных Беларусі і Украіны ў гады Грамадзянскай вайны, вайны, якая прымусіла ўсю мярзоту, чорную энергію і сілу чалавечай натуры вырвацца вонкі.
Асобная тэма — палонныя. У лагерах для ваеннапалонных як польскіх, так і савецкіх, умовы былі да такой ступені кепскімі, што людзі тысячамі гінулі ад хвароб і голаду. У адпаведнасці з расійскімі крыніцамі, каля 80 000 чырвонаармейцаў з тых 200 000, што патрапілі ў польскі палон, загінулі ў лагерах. Польскія крыніцы называюць лічбу ў 20 000 загінулых з 85 000 палонных. Іх утрымлівалі ў лагерах, якія засталіся пасля Першай сусветнай. Паводле пагаднення 1921 года аб абмене палоннымі, 65 000 байцоў РКЧА вярнуліся ў Расію. Калі звесткі аб 200 000 палонных і гібелі 80 000 з іх верныя, то незразумелай застаецца лёс яшчэ прыкладна 60 000 чалавек.
Лагер ваеннапалонных у Брэст-Літоўску нагадваў сапраўдны некропаль. У лагеры ў Стшалкове, акрамя іншага, мелі месца шматлікія здзекі з палонных, за якія камендант паручнік Маліноўскі пазней быў аддадзены пад суд.
З 60 000 польскіх ваеннапалонных пасля заканчэння вайны на радзіму вярнулася 27 598 чалавек, каля 2000 засталося ў РСФСР. Лёс астатніх 32 000 чалавек невядомы, але хутчэй за ўсё яны загінулі ў лагерах па тых жа прычынах, па якіх савецкія палонныя ў Польшчы.
На працягу аднаго толькі 1920 года Чырвоная армія страціла ў баях 48 000 салдат. Разам за гэтыю вайну РСФСР згубіла 62 000 байцоў.
Страты палякаў у бітве за Варшаву былі параўнальна невялікімі — 4500 чалавек, а колькасць забітых польскіх жаўнераў і добраахвотнікаў за цэлую вайну склала 14 500 чалавек. Але разам з памерлымі ад голаду і хваробаў і забітым грамадзянскім насельніцтвам Польшча згубіла больш за 251 000 чалавек.
СЛУЦКАЕ ПАЎСТАННЕ
Яшчэ адна белая пляма нашай гісторыі — Слуцкае паўстанне лістапада — снежня 1920 года. Пра гэтую падзею, канечне ж, не распавядалі савецкія падручнікі па гісторыі, таксама амаль нічога нельга было знайсці і ў іншай гістарычнай літаратуры. Калі і траплялася якая-ніякая інфармацыя, то яна была заведама скажонай — маўляў, белыя банды разам з палякамі. Аднак Слуцкае паўстанне — выключна беларускі ўзброены супраціў савецкай уладзе. Прыкладна месяц, з лістапада па снежань 1920 года, беларускія атрады, якія складаліся ў асноўным з сялян, давалі адпор савецкім войскам.
Паводле падпісанага 12 кастрычніка 1920 года ў Рызе мірнага пагаднення паміж Польшчай, РСФСР і УССР, замацаванага Рыжскай мірнай дамовай у сакавіку 1921 года, былі ўсталяваны новыя дзяржаўныя межы, якія падзялілі Беларусь і Украіну на дзве часткі.
Беларуская дэлегацыя ў гэтых перамовах увогуле не ўдзельнічала, бо не былі запрошаны ані прадстаўнікі БНР, ані прадстаўнікі БССР. У адпаведнасці з падпісаным пагадненнем, дэмаркацыйная лінія Кіевічы — Лань праходзіла такім чынам, што раён вакол Слуцка на некаторы час апынуўся ў нейтральнай зоне. Менавіта тут і пачаліся выступленні супраць савецкай улады, прычым пачаліся яны з сялянства, якое супрацьстаяла відавочна антынароднай бальшавіцкай палітыцы вайсковага камунізму. Сяляне Случчыны падтрымалі ідэю незалежнасці Беларускай рэспублікі, абвешчанай 25 сакавіка 1918 года Радай БНР. Узначалілі паўстанне прадстаўнікі мясцовай інтэлегенцыі і шляхты.
Слуцк быў рэгіянальным цэнтрам паўстанцаў. У 1918 годзе быў утвораны Беларускі нацыянальны камітэт, які ўзначаліў Павал Жаўрыд.
Падчас савецка-польскай вайны 1919–1920 гадоў Случчына некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі. 11 кастрычніка 1920 года горад апынуўся пад кантролем палякаў. Інфармацыя аб падзеле Беларусі паміж Польшчай і бальшавікамі выклікала хвалю пратэсту ў мясцовага насельніцтва. Непасрэдна пасля абвяшчэння польскай улады ў горадзе аднавіў сваю дзейнасць Беларускі нацыянальны камітэт. Пачалі стварацца атрады беларускай самаабароны — міліцэйскі корпус з 500 чалавек.
Польскія вайскоўцы, якія рыхтаваліся да адступлення, не перашкаджалі стварэнню беларускіх атрадаў. Сярод кіраўнікоў нацыянальнага руху, аднак, не было адзінай думкі наконт далейшых дзеянняў. З аднаго боку, былі прыхільнікі супрацоўніцтва з палякамі, з іншага некаторыя выступалі за перамовы з саветамі. З-за гэтых супярэчнасцяў і быў страчаны каштоўны час, якім бальшавікі (а ў іх думка заўжды была адзінай) і скарысталіся.
Толькі ў лістападзе 1920 года польская адміністрацыя перадала ўладу Беларускаму камітэту. У суседніх вёсках былі праведзены выбары мясцовых камітэтаў. Прадстаўнікі беларускіх сацыялістаў, асноўныя прыхільнікі незалежнасці Беларусі, прапанавалі склікаць з’езд, каб зацвердзіць уладу Беларускай Народнай Рэспублікі на тэрыторыі Случчыны.
Былі запрошаны дэлегаты ад кожнай вобласці (па 5 чалавек) і мясцовых беларускіх арганізацый (па 1 чалавеку).
З’езд Случчыны распачаў работу 14 лістапада 1920 года, у яго склад уваходзіла 107 дэлегатаў, а таксама некалькі прадстаўнікоў арміі генерала Булак-Балаховіча. Урад Беларускай Народнай Рэспублікі прызначыў Павала Жаўрыда сваім камісарам на Случчыне. З’езд таксама прыняў рэзалюцыю, якая абвясціла ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў Слуцку і яго ваколіцах, і выказаў пратэст супраць бальшавіцкай акупацыі.
На з’езде была абрана Рада Случчыны на чале з Уладзімірам Пракулевічам, яна складалася з 17 чалавек. Яе задачай была арганізацыя грамадскага кіравання і абароны края. Вайсковае камандаванне ўзначаліў Павал Жаўрыд. Рада абвясціла ўсеагульную мабілізацыю і працягнула стварэнне ваенізаваных атрадаў, агульная колькасць якіх склала каля дзесяці тысяч чалавек у складзе двух палкоў: 1-га Слуцкага палка пад камандаваннем падпалкоўніка Ахрэма Гаўрыловіча і 2-га Слуцкага палка пад камандаваннем капітана Семенюка — яны ўтварыні Слуцкую брыгаду пад камандаваннем Антона Сокала-Кутылоўскага. Штаб камандавання ў сувязі з набліжэннем Чырвонай Арміі быў размешчаны ў мястэчку Семежава.
