Якія ж уражанні пакінула пабітая вайной Беларусь у Паўстоўскага?
Беларусія выглядала так, як выглядаў бы старадаўні пейзаж на сцяне замызганага буфета прыфрантавой станцыі. Сляды мінулага былі яшчэ бачныя паўсюль, але гэта была толькі абалонка, з якой выветрылася змесціва. Я бачыў замкі польскіх магнатаў — асабліва багаты быў замак князя Радзівіла ў Нясвіжы[1], — фальваркі, яўрэйскія мястэчкі з цеснатой і занядбанасцю, старыя сінагогі, гатычныя касцёлы, падобныя тут, сярод чэзлых балотаў, на прыезжых замежнікаў. Бачыў паласатыя верставыя слупы, якія засталіся з мікалаеўскіх часоў. Але ўжо не было ані колішніх магнатаў, ані раскошнага і бесклапотнага іх жыцця, ані паслухмяных ім «хлопаў», ані дамарошчаных равінаў-філосафаў, ані жахлівых Судных дзён у сінагогах, ані спарахнелых польскіх сцягоў часоў першага паўстання ў касцельных алтарах. Праўда, старыя яўрэі ў Нясвіжы маглі яшчэ распавесці пра забавы Радзівіла, аб тысячах «хлопаў», якія стаялі з паходнямі ўздоўж дарогі ад самай рускай мяжы да Нясвіжа, як было, калі Радзвіл сустракаў сваю палюбоўніцу аванцюрыстку Кінгстан, аб тлумных паляваннях, балях, самадурстве, шляхецкай фанабэрыстасці, дурнаватай пысе, якую ў той час лічылі сведчаннем вяльможнага «панства». Але распавядалі яны аб гэтым ужо з чужых словаў…
У адной з паездак Паўстоўскі патрапіў пад абстрэл і быў паранены ў нагу. Падстрэлены, ён выпаў з сядла, але кабыла, на шчасце, выцягнула да сваіх ўхапіўшагася за стрэмя санітара. К. Паўстоўскі паспеў запаліць ліхтарык і згубіў прытомнасць. Па святлу ліхтарыка яго і знайшлі сувязісты. Месяц Паўстоўскі праляжаў у шпіталі ў Нясвіжы. Там са старой газеты ён даведаўся пра гібель на фронце двух братоў — Барыса і Вадзіма. Першы быў забіты ў Галіцыі, другі — на Рыжскім накірунку.
Загінулі ў адзін дзень. Зноў містыка.
На Заходні фронт прыязджаў і цар Мікалай ІІ. Як пісаў Паўстоўскі:
Ён «наведаў» і Замір’е. Да моманту яго презду было загадана прывесці ў парадак сяло. Гэта выявілася ў тым, што з лесу прывезлі шмат елак і замаскіравалі імі самыя дрэнныя халупы.
Замір’е-Гарадзея, маляўнічы Нясвіж, мінскія і гродзенскія палявыя дарогі засталіся ў памяці Канстанціна Паўстоўскага на ўсё жыццё. І «ўсплылі» ў друку толькі праз трыццаць год, калі пісьменнік пачаў працу над «Аповесцю аб жыцці».
«ДАПАМОГА» ІТАЛЬЯНЦАЎ
Калі паспрабаваць знайсці адно слова, якім бы можна было ахарактарызаваць усю Першую сусветную вайну, то ім магло б быць слова «марнасць». Марнасць намаганняў стала ўласцівай рысай баявых дзеянняў практычна на ўсіх франтах для усіх бакоў. Велізарныя намаганні і дзясяткі, а часам і сотні тысячаў салдацкіх жыццяў аддаваліся дарэмна: лінія фронту, як на захадзе, так і на ўсходзе і поўдні амаль не змянялася. Прарывы і гучныя заявы аб уяўнай «амаль перамозе» чаргаваліся з адступленнямі на ранейшыя пазіцыі.
Нічым не адрознівалася ад Заходняга і Усходняга франтоў становішча на аўстра-італьянскім фронце.
Уначы на 24 мая 1915 года Італія ўрэшце далучылася да краін Антанты, абвясціўшы вайну Аўстра-Венгрыі, і італьянская армія перайшла ў наступленне, не паспеўшы скончыць канцэнтрацыю і разгортванне войскаў. Зрэшты, італьнцы ў два разы пераўзыходзілі аўстрыйцаў па колькасці, але апошнія займалі больш выгоднае стратэгічнае становішча. У артылерыйскай падрыхтоўцы прынялі ўдзел 700 італьянскіх гармат. Баі адначасова разгарнуліся на Ізонца, у Карнійскіх і Кардонскіх Альпах і ў Трэнціна. У апошнім выпадку наступленне вялося некалькімі сыходзячыміся калонамі, і італьянкія войскі прасунуліся да лініі Коль-ді-Тонале — Равэрэта — Борга. У Кадоры ў наступальных частак атрымалася захапіць Монтэ-Крочэ і Карціна-д’Ампэца.
У Карпінскіх Альпах італьянцы прасоўваліся асабліва марудна і не змаглі дасягнуць ніякіх вынікаў.
Хутка прасоўванне італьянцаў было спынена контратакамі аўстра-венгерскіх войскаў, якія атрымалі дзве свежыя дывізіі. Адным з фактараў прыпынення італьянскага наступу, акрамя актыўных дзеянняў аўстрыйцаў, сталі памылкі камандавання, у першую чаргу, недастатковая артылерыйская падрыхтоўка і недахоп снарадаў. Пры прасоўванні наперад пяхоце таксама не забяспечвалася падтрымка з боку артылерыі, атакі былі разрозненымі, артылерыя не знішчала дротавых загародаў.
У выніку першага італьянскага наступлення, якое атрымала назву Першая бітва ля Ізонца, былі заняты нязначныя тэрыторыі і цалкам быў сарваны італьянскі план захопу пануючых высотаў на мяжы Аўстрыі і Італіі. Страты італьянцаў склалі 16 000 памерлых, параненых і палонных, з іх толькі каля 2000 было забіта ў баях. Аўстрыйская армія страціла 10 000 чалавек, з якіх забітымі каля 1000.
23 чэрвеня таго ж года пачынаецца другое наступленне італьянцаў. Баі прынялі значна больш жорсткі характар, а моцныя ўдары італьянскіх войскаў былі скіраваны, галоўным чынам, супраць умацаваных раёнаў Тальміна і Горыцы з мэтай пашырыць плацдарм ля Плавы, які быў захоплены падчас першага наступлення. На плато Крас завязаліся жосткія і крывавыя рукапашныя баі паміж італьянскімі і аўстра-венгерскімі войскамі, 20-я аўстрыйская пяхотная дывізія, напрыклад, страціла дзве тысячы чалавек асабовага складу. Ля Тальміна і Горыцы і італьянцы неслі цяжкія страты, з прычыны таго, што іх атакі адбіваліся кулямётным і артылерыйскім агнём, абаронцы таксама выбівалі італьянцаў смелымі контратакамі. 7 ліпеня з-за вялікіх страт і недахопу рэзерваў наступленне было спынена. Баявыя дзеянні набылі пазіцыйны характар.
Але нават калі італьянцы дасягнулі трохразовай перавагі ў колькасці, усё адно не здолелі нічога зрабіць. Слабая італьянская артылерыя так і не змагла разбурыць загароды з калючага дроту, нанесці шкоду аўстрыйскім акопам і падрыхтаваць атаку.
Наступленне вялося разрознена, і з-за вялікіх страт і недахопу зброі 3 жніўня зноў было спынена. Італьянская армія страціла 43 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі, аўстра-венгерская — 48 000.
Гэта буйное наступленне працягвалася больш за месяц, але істотных вынікаў зноў не прынесла.
Нягледзячы на правал наступлення італьянскай арміі, у яе ўсё адно атрымалася адцягнуць на сябе частку аўстрыйскіх сіл з Усходняга фронта, дзе так жа беспаспяхова вялі баі расійскія часткі.
ДВА БАКІ ПОДЗВІГА ПЯТРА НЕСЦЕРАВА
Расія ў галіне авіяцыі шмат у чым саступала іншым краінам. Але ў пачатку вайны менавіта расійскі лётчык прымусіў гаварыць пра сябе амаль увесь свет. 26 жніўня 1914 года Петр Несцераў здзейсніў першы ў свеце паветраны таран, коштам уласнага жыцця збіўшы аўстрыйскі самалёт. Гэта быў беспрэцэдэнтны выпадак ва ўсіх адносінах, бо ў самым пачатку баявых дзеянняў, калі авіяцыя выкарыстоўвалася толькі для разведкі і карэктавання артылерыйскага агню, ніхто нават не мысліў аб паветраных баях. Мала хто мог уявіць, як самалёты могуць ваяваць паміж сабой. Кажуць, першым паветраным боем стала сутычка паміж французскім лётчыкам Жанам Наварам і безыменным германцам.
Першы, аблятаючы пазіцыі, заўважыў нямецкага разведчыка. Той на знак вітання памахаў французу рукой. Навар махнуў рукой у адказ, а потым выхапіў свой карабін і стрэліў па варожам самалёце, і, канечне ж, не збіў яго, але стварыў прэцэдэнт. Пасля гэтага стала зразумела, што пазбегнуць паветраных баёў не ўдасца.
Пётр Несцераў быў выбітным лётчыкам у свой час, тыповым рамантыкам і, як шматлікія пілоты часоў зараджэння ваенна-паветраных сіл, — наватарам і вынаходцам. Іншае пытанне, наколькі стратэгічна важным быў той таран, што загубіў не толькі просты аўстрыйскі біплан са славянскім пілотам на борце, які нічога не вырашыў бы ў ходзе баявых дзеянняў, але і жыццё самога Несцерава? Каму быў неабходны подзвіг гэтага чалавека, які мог бы яшчэ так шмат зрабіць на карысць сусветнай авіяцыі?
Давайце паспрабуем разабрацца ў гэтай гісторыі. Дык вось, 27 жніўня 1913 года ў Кіеве на Святошынскім аэрадроме Пётр Мікалаевіч Несцераў выканаў першую ў свеце «мёртвую пятлю». У дасканаласці авалодаўшы мастацтвам пілатавання, Пётр Мікалаевіч здзяйсняе шэраг бліскучых палётаў, сярод якіх варта адзначыць пералёт без пасадкі з Кіева ў Адэсу падчас завірухі (!), а таксама пералёт за адзін дзень з Кіева ў Санкт-Пецярбург. Для таго часу гэта былі рэкорды. У гэтых пералётах, карыстаючыся моцным спадарожным ветрам, а часам і штормам, Несцераў павялічваў хуткасць свайго самалёта ў паўтара разы, такім чынам, яго «Ньюпар-IV» замест звычайных 100 кіламетраў на гадзіну развіваў хуткасць каля 150 км/г. Так лятаць у тыя гады ў Расіі наважваўся толькі Несцераў.
