Германскае войска імкліва рухалася наперад. Англійскія часткі адыходзілі да ўзбярэжжа, французскае камандаванне не было ўпэўнена ў магчымасці ўтрымаць Парыж. 2 верасня ўрад Францыі пераехаў у Бардо. Абарону горада ўзначаліў энергічны генерал Гальені. Французкія сілы былі перагрупаваны ўздоўж новай лініі абароны па рацэ Марна.

Французы актыўна рыхтаваліся да захопу сталіцы, прымаючы экстраардынарныя меры. Шырока вядомы эпізод, калі Гальені загадаў тэрмінова перакінуць на фронт пяхотную брыгаду, выкарыстаўшы для гэтай мэты паржыскія таксі.

У выніку няўдалых баявых дзеянняў французскай арміі ў жніўні 1914 года галоўнакамандуючы генерал Жофр вырашыў неадкладна замяніць вялікую колькасць (да 30 % ад агульнага) генералаў, якія кепска сябе зарэкамендавалі; пазней абнаўленне і амалажэнне вышэйшага французскага камандавання было ацэнена надзвычай станоўча.

Для заканчэння аперацыі па абыходзе Парыжа і атачэнні французскай арміі ў германцаў не хапіла сіл — значную частку арміі прыйшлося перакінуць на ўсходні фронт, у Прусію, для вайны з расійцамі. Гэта і выратавала Парыж. Войскі, прайшоўшы з баямі сотні кіламетраў, былі стомлены, камунікацыі расцягнуліся, не было чым прыкрываць флангі і разрывы ў лініі фронта, не было рэзерваў, прыходзілася манеўрыраваць аднымі і тымі ж часткамі, ганяючы іх туды-сюды, таму Стаўка пагадзілася з прапановай камандуючага: 1-я армія фон Клюка павінна была скараціць лінію фронта і не здзяйсняць глыбокага ахопу французскай арміі ў абыход Парыжа, але на поўнач ад сталіцы забраць на ўсход і ўдарыць у тыл асноўным сілам французаў.

Здзяйсняючы такі манеўр, немцы падстаўлялі свой правы фланг і тыл пад удар французскай групоўкі, засяроджанай для абароны Парыжа. Прыкрыцца не было чым: 2 корпусы і конная дывізія, якія першапачаткова былі прызначаныя для ўзмацнення наступальных частак, былі адпраўлены ва Усходнюю Прусію на дапамогу 8-й арміі, якая цярпела паразу ад расійцаў. Тым не менш, германскае камандаванне пайшло на гэты ракавы для сябе крок: павярнула на ўсход, не даходзячы да Парыжа, спадзеючыся на пасіўнасць праціўніка. Але французы не ўпусцілі магчымасці скарыстацца слабіной ворага і ўдарылі ў непрыкрытыя фланг і тыл германскай арміі. Пачалася бітва на Марне, у якой у саюзнікаў урэшце атрымалася перамяніць ход баявых дзеянняў на сваю карысць і адкінуць лінію фронта на 50–100 кіламетраў назад — ад Вердэна да Амьена. Бітва на Марне была інтэнсіўнай, але непрацяглай — асноўны бой пачаўся 5 верасня, 9 верасня параза германскай арміі стала відавочнай, да 12–13 верасня завяршыўся адыход немцаў да мяжы па рэках Эна і Вель. Загад аб адступленні нямецкія салдаты сустрэлі са здзіўленнем. У выніку, упершыню за час ад пачатку баявых дзеянняў у нямецкім войску распаўсюдзіліся настроі расчараванасці і прыгнечанасці.

Бітва на Марне мела велізарнае маральнае значэнне для абодвух бакоў. Для французаў яна стала першай перамогай над германцамі.

Пасля бітвы на Марне капітулянцкія настроі ў Францыі пайшлі на спад. Англічане ўсвядомілі недастатковую баявую моц уласнага войска і ў далейшым узялі курс на павелічэнне колькасці сваіх узброеных сіл у Еўропе і ўзмацненне іх баявой падрыхтоўкі. Германскі план хуткага разгрому Францыі быў знішчаны, начальнік Палявога генеральнага штабу Гэльмут фон Мольтке быў замены на Эрыха фон Фалькенгайна. Жозэф Жофр, наадварот, набыў велізарны аўтарытэт у Францыі. Фронт стабілізаваўся, а сілы супернікаў прыблізна зраўняліся.

Будучы пісьменнік Канстанцін Паўстоўскі ў гады Першай сусветнай вайны служыў санітарам, як і Э. Хемінгуэй. Але, калі амерыканскі класік патрапіў на вайну толькі ў 1918 годзе (раней яго не бралі з прычыны маладога ўзросту і кепскага зроку) і пасля трох месяцаў службы быў камісаваны ў сувязі з раненнем, то К. Паўстоўскі патрапіў на фронт на тры гады раней за свайго калегу.

У верасні — кастрычніку 1915 года значная частка беларускай тэрыторыі была занята нямецкімі вайскамі. Германская групоўка напрыканцы жніўня 1915 года прарвала абарону расійскіх войскаў і забяспечыла сабе прасоўванне па лініі Свянцяны — Барысаў. 1 верасня нямецкае войска захапіла Вілейку, а 6-га — дасягнула Смалявічаў і лініі чыгункі Мінск — Масква. Але ў выніку контрнаступлення расійскай арміі праціўнік быў адкінуты ў раён возера Нарач і Свір, прарыў быў закрыты. Да кастрычніка 1915 года фронт стабілізаваўся па лініі Дзвінск — Паставы — Смаргонь — Баранавічы — Пінск, і прыкладна такое палажэнне захоўвалася аж да 1918 года. У сакавіку, чэрвені і ліпені 1916 года ў Беларусі ішлі актыўныя баі, але ўсе спробы наступлення расійскай арміі скончыліся няўдачамі. Людзі масава беглі з тэрыторыі Заходняй ва Усходнюю Беларусь, куды перамясцілася да 500 000 уцекачоў. Такім чынам, Заходняя Беларусь амаль абязлюдзела.

Вайна звязала з Беларуссю цэлы шэраг вядомых расійскіх і савецкіх пісьменнікаў і паэтаў. У 13-й інжэнерна-будаўнічай дружыне служыў паэт Аляксандр Блок, з якім агульны дах сялянскай хаты ў пінскіх Калбах дзяліў паэт Юры Туманаў. Па беларускіх гарадах і вёсках падарожнічаў вайсковы карэспандэнт Аляксей Талстой. Служачы ў малодшых чынах артылерыйскай батарэі, пад Смаргонню надыхаўся атрутных газаў Валянцін Катаеў. Ён, да таго ж, быў двойчы паранены, як і Міхаіл Зошчанка. Свой шматтомнік «Народ на вайне» — эпапею, стылізаваную пад салдацкі фальклор — пачала пісаць у Беларусі міласэрная сястра Сафія Федарчэнка. Вядомы ў свой час кнігавыдавец Міхаіл Сабашнікаў ваяваў пад Маладзечна. А яшчэ — 22-гадовы Канстанцін Паўстоўскі, санітар. Свае ўражанні ад вайны і Беларусі Паўстоўскі апісаў у малавядомым творы «Аповесць аб жыцці».

«Наш атрад спыніўся ў Замір’і, побач з чыгункай з Баранавічаў у Мінск. У Замір’і атрад прастаяў усю зіму», — піша К. Паўстоўскі, апісваючы, як правёў «чорную восень» і «гнілую зіму» з 1915 на 1916 год. Але такога месца, як Замір’е, у Беларусі зараз няма. Так у гады Першай сусветнай вайны называлася мястэчка Гарадзея. Справа ў тым, што пасля захопу і канчатковага далучэння да Расійскай імперыі тэрыторыі сучаснай Беларусі ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе рускія «браты-славяне» зразумелі, што ім цяжка вымаўляць некаторыя мясцовыя назвы, у прыватнасці, «Гарадзея» з афрыкатыўным дзеканнем. Таму яе назва была заменена расійскімі чыноўнікамі на «Замір’е», якія арыентаваліся на мястэчка Мір, што ляжыць паблізу. Сёння Гарадзея — гарадскі пасёлак з насельніцтвам крыху больш за 4 тыс. чалавек са сваёй футбольнай камандай у перашай лізе чэмпіяната Беларусі і цукровым заводам. Так, як і горад, называецца чыгуначная станцыя. У часы вайны ў Гарадзеі быў размешчаны шпіталь, вось там і служыў К. Паўстоўскі.

На вайну К. Паўстоўскі адправіўся ва ўзросце 22 гадоў, санітарам, па ўласным жаданні. Ён спыняўся ў Брэсце, дзе жыў у гатэлі на чыгуначным вакзале. Потым перайшоў у палявы санітарны атрад і разам з ім адступаў ад польскага Любліна да беларускага Нясвіжа.

У Брэсце-Літоўскім з К. Паўстоўскім адбыўся амаль містычны выпадак. Ён сустрэў свайго двайніка. Аднойчы санітары назіралі за вялізнай калонай аўстрыйскіх палонных, узятых пры захопе крэпасці Перамышль. І раптам нехта з прыяцеляў Паўстоўскага ўскрыкнуў ад здзіўлення: у гэтай калоне ішоў салдат, як дзве кроплі вады падобны да Косці Паўстоўскага… Заўважылі гэта і аўстрыйцы. Так і глядзелі вылупіўшы вочы: расійцы — на дзіўнага аўстрыйскага салдата, палонныя — на Паўстоўскага. Потым у санітарным цягніку доўга абмяркоўвалі такое надзвычай рэдкае візуальнае падабенства.

Паўстоўскі піша: