Бальшавіцкі пераварот у Петраградзе 25 кастрычніка / 7 лістапада істотна змяніў умовы ўтварэння польскіх частак. Было скінута ранейшае вайсковае камандаванне, але легітымнасць новапрызначанага Вярхоўнага галоўнакамандуючага прапаршчыка Мікалая Крыленкі большасць вайскоўцаў не прызнавала, у тым ліку і палякі. На працягу яшчэ некаторага часу польскія часткі ахоўваюць Стаўку Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерал-лейтынанта Мікалая Духоніна, але пасля забойства яго салдатамі палякі перастаюць падпарадкоўвацца Стаўцы.
Пасля бальшавіцкага перавароту на тэрыторыі былой імперыі ідзе працэс стварэння новых польскіх злучэнняў. У снежні 1917 года на Румынскім фронце ў раёне горада Сарокі на добраахвотнай аснове сфарміраваны 2-гі Польскі корпус, на чале якога стаў генерал-лейтынт Сільвестр Станкевіч. Па ініцыятыве Начполя таксама ў снежні 1917 года арганізаваны Інспектарат польскіх узброеных сіл на Украіне, які ўзначаліў генерал-лейтынант Яўгені дэ Хенінг-Міхаэліс. У яго задачы ўваходзіла кіраванне працэсам стварэння 2-га і 3-га Польскага карпусоў.
Менавіта ў гэты час польскія вайсковыя фарміравані, пазбаўленыя расійскага вярхоўнага камандавання, набываюць характар сапраўднай арміі. Уведзена новая ўніформа, адрозная ад формы расійскай імператарскай арміі і іншых нацыянальных злучэнняў, створаных на руінах былой імперыі; службовыя статуты перакладзены на польскую мову, якая робіцца адзінай афіцыйнай. Робяцца спробы канцэнтрацыі ўсіх польскіх частак у адным месцы.
У снежні 1917 года Ю. Доўбар-Мусніцкі вясвятляў магчымасць пераводу свайго корпуса на Украіну. У сакавіку 1918 года да 2-га Польскага корпуса далучыліся жаўнеры Польскага дадатковага корпуса (былых Польскіх легіёнаў), якія з боем перайшлі фронт з аўстрыйскага боку з мэтай стварэння «экстэрытарыяльнай арміі» для барацьбы за незалежнасць Польшчы ад аўстрыйцаў і германцаў. Разам з былымі легіянерамі салдаты 2-га корпуса выправіліся ў доўгі паход, каб злучыцца з 1-м Польскім корпусам у Беларусі.
Былі прынятыя меры па афармленні міжнароднага статусу гэтых падраздзяленняў. Дамова паміж камандаваннем 1-га Польскага корпуса і нямецкім камандаваннем ад 26 лютага 1918 года і дамова паміж Галоўным камандаваннем Польскіх войск на Украіне і ўрадам Украінскай Народнай Рэспублікі ад 4 красавіка 1918 года вызначылі нейтральны статус польскіх частак. Начполь, ператвораны ў лютым 1918 года ў Галоўную раду польскіх узброеных сіл, яшчэ выступаў у якасці вярхоўнай ўлады над польскімі фарміраваннямі, але пры гэтым адчуваўся недахоп рэальнай улады над арміяй. З гэтай прычыны ў пачатку сакавіка У. Рачкевіч наведаў Варшаву для перамоваў з адзіным польскім органам улады — Рэгенцкай радай Польскага каралеўства. Пасля яго вяртання салдаты прымаюць прысягу на вернасць Польшчы і Рэгенцкай радзе як адзінай лігітымнай уладзе. Гэта быў вельмі важны момант, бо да гэтага ніякія іншыя падраздзяленні не прысягалі на вернасць нацыянальнаму кіруючаму органу.
Зняважлівы Брэсцкі мір, да тэмы якога мы звернемся ніжэй, прывёў да расфарміравання польскай арміі. 11 мая 1918 года немцы гвалтоўна раззброілі 2-гі Польскі корпус пад Каневам, а 20 мая высунулі ўльтыматум аб раззбраенні камандзіру 1-га Польскага корпуса — той вымушаны яго прыняць. Падобным чынам пад уціскам немцаў аўстрыйскае камандаванне прымусіла здаць зброю часткі 3-га Польскага корпуса. Аднак Чэхаславацкі корпус падпарадкоўвацца падобным загадам не стаў, але аб гэтым і аб тым, як чэхі з боем вярталіся на радзіму, таксама пазней.
Палякі робяць яшчэ некалькі спроб стварэння нацыянальнай арміі на тэрыторыі Расіі: такія фарміраванні ствараюцца пры Добраахвотніцкай арміі і кантынгентах Антанты ў Мурманску, на Кубані і ў Сібіры. Аднак польскія эмігранцкія колы ў якасці нацыянальнай арміі пачынаюць разглядаць вайсковыя часткі, утвораныя з палякаў у Францыі, якія ўвосені 1918 года ўзначаліў Юзэф Галер. Нягледзячы на тое, што гэтая армія стала вельмі шматлікай, яна таксама, як і ўзброеныя фарміраванні на тэрыторыі Расіі, не змагла стаць асновай узброеных сіл незалежнай Польшчы. У лістападзе 1918 года, калі Польшча скінула путы залежнасці ад Германіі і Аўстра-Венгрыі, яе армія была ўтворана на падмурку добраахвотных фарміраванняў на тэрыторыі ўласна Польшчы. «Блакітная армія» Юзэфа Галера, празваная так з-за колеру мундзіраў, прыбыла з Францыі толькі ў красавіку 1919 года, а рэшта створаных на тэрыторыі былой Расійскай імперыі польскіх частак — толькі ўлетку 1919 года.
ЦАР І ЯГО «АХВЯРА»
Расстрэл цара бальшавікамі зрабіў з яго пакутніка, але калі вярнуцца ў 1914 год і паглядзець на тагачасныя падзеі ў Расійскай імперыі вачыма сучаснікаў, то стане відавочным, што цара лічылі кепскім военачальнікам, як і кепскім уладаром не выпадкова. Прычым, аб слабасці Мікалая ІІ непрыхавана выказвалася нават яго жонка.
Так, ён быў добрым і лаяльным чалавекам, але каму ад гэтага было лягчэй? Хіба толькі Леніну, які пазбег смяротнага прысуду і не патрапіў у турму на дзесяць год. Цар існаваў ва ўласным прыдуманым свеце і, падаецца, з цяжкасцю разумеў, што адбываецца ў рэчаіснасці. Яго тэзіс аб уменні начальнікаў прыблізіцца да падначаленых стаў пастаянным атрыбутам выступленняў перад вайскоўцамі. У 1904 годзе цар патрабаваў з любоўю і разуменнем ставіцца да ніжніх чыноў, «з сардэчнасцю спасцігаць іх патрэбы і набліжаць іх да сябе». Усё гэта дзіўным чынам спалучалася з тым, што менавіта пры Мікалаі ІІ зноў было дазволена ўжыванне розгаў, і салдат лупцавалі цэлымі падраздзяленнямі часам нават з-за чыстых глупстваў. Пакаранне розгамі стымулявала і звычайнае біццё, якое стала нормай у расійскай арміі. А ў студзені 1915 года ў войску ўвялі і смяротнае пакаранне.
У дысанансе з красамоўнымі выступленнямі цара былі лісты з фронта, якія перахоплівала вайсковая цэнзура. Вось вытрымкі толькі з некаторых:
Больш за ўсё прыгнячае, што нашымі старымі салдатамі камандуююць выскачкі-афіцэры. Салдатаў яны не разумеюць, папікаюць імі, а клопату не заўважна.
У нашай роце ніякага парадку, паўротны — прапаршчык з салдатаў — увесь час быў на весцы і піў.
Усё начальства за дробныя ўчынкі біе па мордзе, вось такое вось нашае жыццё — горш за сабак.
Фарміраванне ніжэйшага каманднага складу таксама адбывалася вельмі некваліфікавана. Незавершанасць рэформы вайсковай адукацыі прывяла да таго, што калі пасля пачатку вайны амаль увесь падрыхтаваны прафісійны касцяк афіцэрскага корпусу быў выбіты ў аперацыях 1914–1915 гадоў, тых, хто павінны быў камандваць людзьмі ў баі, пачалі падбіраць літаральна з вуліцы, сярод студэнтаў і служачых, выключна паводле адукацыйнага крытэрыя і прапускаць праз трохмесяцовую школу прапаршчыкаў.
Камплектаваліся ж школы прапарчыкаў прыдатнымі да воінскай службы людзьмі з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй, студэнтамі і ўвогуле ўсялякімі асобамі, якія скончылі хаця б павятовую ці вышэйшую пачатковую вучэльню.
Апроч таго, менавіта ў тыя гады з’явілася практыка пераводу ў афірэры ніжэйшых чыноў за баявыя заслугі непасрэдна на перадавой, без праходжання спецыяльных курсаў.
Але, як высветлілася, адукаваныя студэнты, старанныя чыноўнікі і простыя салдаты і унтэры, якія ўмеюць добра чысць вінтоўку, трапна страляць, зухавата казыраць начальству, далёка не заўжды мелі галоўную для афірэра здольнасць кіраваць людзьмі і весці іх за сабой. Не маючы як заслужэць аўтарытэт у вачах салдацкай масы, шмат хто з такіх «эрзацафіцэраў» пачынаў ужываць кулакі ў якасці асноўнага аргумента ў дыскусіі з падначаленымі.
Менавіта тады, калі пасля лютага 1917 года з’явіліся салдацкія камітэты і Саветы салдацкіх дэпутатаў, тыя, каго яшчэ ўчора білі па мордзе, зараз ужо самі пачалі лупцавць афіцэраў і нават забіваць іх. Ці магла перамагчы такая армія? Не, хіба толькі раздушыць ворага вялізным натоўпам салдатаў, якіх у Расіі ва ўсе часы не шкадавалі, і, як казаў у 1812 годзе князь Остэрман-Талстой, нюхаючы ля бярозы табаку і гледзячы, як французы з блізкай адлегласці расстрэльваюць яго рэзерв: «Стаяць і паміраць». Як там у С. Волкава? «Страты для Расіі былі значна менш адчувальнымі, чым для іншых краін…»
