Польскія салдаты дапамаглі яму падняцца наверх, на летнюю, залітую яркім сонцам зямлю. Але раней, чым яны паспелі разгледзець гэтага чалавека, ён рэзка закрычаў, захінаючы рукамі твар. Толькі тады палякі прыгадалі, што чалавеку, які правеў пад зямлёй дзевяць гадоў, перад пад’ёмам варта было завязаць вочы. Але ўжо было позна — салдат, які адвык ад сонечнага святла, аслеп.
Яго неяк супакоілі, паабяцаўшы паказаць добрым дактарам.
Шчыльна абступіўшы яго, польскія салдаты з паважным здзіўленнем разглядалі гэтага незвычайнага вартавога.
Густыя цёмныя валасы доўгімі, бруднымі пасмамі падалі яму на плечы і спіну, спускаючыся ніжэй за пояс. Шырокая чорная барада спадала да кален, і на заросшым твары было відаць ужо сляпыя вочы. Але гэты падземны Рабінзон быў апрануты ў добры шынель, а на нагах у яго былі амаль новыя боты. Хтосьці з салдат звярнуў увагу на вінтоўку вартавога, і афіцэр узяў яе з рук расійца, хаця той яўна без жадання аддаў зброю. Выгукаючы шчырыя здзіўленні і хістаючы галовамі, палякі разглядалі вінтоўку. Гэта была звычайная расійская трохлінейка ўзору 1891 года. Дзіўным быў яе выгляд. Падавалася, што яе толькі пару хвілін таму ўзялі з піраміды ва ўзорнай расійскай казарме: яна была дакладна вычышчана, а затвор і руля клапатліва змазаны алеем. У такім жа парадку былі і абоймы з патронамі ў падсумку на поясе вартавога. Патроны таксама блішчэлі ад змазкі, і па колькасці іх было роўна столькі, колькі выдаў іх салдату пры заступленні на пост дзевяць гадоў таму вартавы начальнік. Польскі афіцэр пацікавіўся, чым змазваў салдат сваю зброю.
— Я еў кансервы, якія захоўваюцца на складзе, — адказаў той, — а тлушчам змазваў вінтоўку і патроны.
І салдат распавёў сваім вызваліцелям гісторыю дзевяцігадовага жыцця пад зямлёй. У дзень, калі быў узарваны ўваход у склад, ён стаяў на посце ў падземным тунелі. Відаць, сапёры вельмі спяшаліся, каб укласціся ў графік, і калі ўсё было гатова да выбуху, ніхто не спусціўся ўніз праверыць, ці не засталося на складзе людзей. У эвакуацыйным тлуме, верагодна, забыў пра гэты падземны пост і вартавы начальнік.
А салдат, спраўна несучы варту, цярпліва чакаў на змену, стоячы, як належыць, з вінтоўкай да нагі ў сырой паўцемры каземата і гледзячы туды, дзе недалёка ад яго скрозь нахіленую ўваходную штольню сутарэнняў сціпла прабівалася сонечнае святло. Часам да яго аддалена даносіліся галасы сапёраў, якія закладалі ля ўвахода выбухоўку.
Потым павісла поўная ціша, змена затрымлівалася, але вартавы спакойна чакаў. І раптам там, адкуль прабівалася сонечнае святло раздаўся моцны глухі ўдар, які балюча адбіўся ў вушах, зямля пад нагамі салдата рэзка скаланулася, і адразу паўсюль навокал упала непраглядная, густая цемра.
Апрытомеўшы, салдат усвядоміў усю цяжкасць свайго становішча, але роспач, натуральную ў такіх сітуацыях, яму ўдалося перамагчы, хаця і не адразу. Што б там ні было, жыцё працягваецца, і вартавы перш за ўсё пачаў знаёміцца са сваім падземным жытлом, якім, на шчасце, апынуўся вялікі інтэнданцкі склад, дзе былі вялікія запасы сухароў, кансерваў і іншых самых разнастайных прадуктаў. Калі б разам з вартавым тут, пад зямлёй, апынулася цэлая яго рота, то і тады б хапіла на шмат гадоў. Можна было не баяцца — смерць ад голаду яму не пагражала. Тут нават знайшоўся супакаяльны сродак для салдата — махорка. А запалкі і вялікая колькасць стэарынавых свечак дапамагалі разганяць прыгнячальтую цемру.
Тут была і вада. Сцены падземнага склада заўжды былі вільготнымі, і дзе-нідзе на падлозе пад нагамі хлюпалі лужыны. Значыць, і смага не пагражала салдату. Скрозь нейкія нябачныя поры зямлі ў сутарэнні пранікала паветра, і можна было дыхаць без цяжкасці.
А потым пакінуты вартавы знайшоў у адным месцы ў скляпенні тунеля вузкую і доўгую вентыляцыйную шахту, якая выходзіла на паверхню зямлі. Гэтую адтуліну, на шчасце, не зусім засыпала, і праз яе было відаць дзённае святло. Такім чынам, падземны Рабінзон меў усё неабходнае, каб падтрымліваць сваё жыццё неабмежавана доўгі час. Заставалася толькі чакаць і спадзявацца, што раней ці пазней расійская армія вернецца ў Асавец, і тады засыпаны склад раскапаюць, а ён зноў вернецца да жыцця, да людзей. Але ў сваіх марах ён, напэўна, ніколі не думаў, што пройдзе столькі год перад тым, як надыдзе дзень яго вызвалення.
Застаецца загадкай, як бавіў час на працягу дзевяці год самоты гэты чалавек, як ён захаваў свой розум і не забыў чалавечую мову. Але ж нават у Рабінзона, для якога самота была невыноснай і ледзь не зламала яго, было на залітай сонцам выспе ў кампаніі тубыльца Пятніцы больш спадзяванняў на выратаванне.
Аднак і ў падземным жыцці былі свае падзеі, якія парушалі аднастайны ход часу і падвяргалі стойкага салдата нялёгкім выпрабаванням.
На складзе захоўваліся велізарныя запасы стэарынавых свечак, і на працягу першых чатырох гадоў салдат мог асвятляць сваё сутарэнне. Але аднойчы запаленая свечка выклікала пажар, і калі вартавы прачнуўся, задыхаючыся ад густога дыму, склад быў ахоплены полымем. Яму давялося весці адчайную барацьбу з агнём. У рэшце рэшт, абпалены і напаўжывы, ён усё ж здолеў патушыць пажар, але пры гэтым згарэла рэшта запасу свечак і запалак, і цяпер ён быў асуджаны на вечную цемру.
А потым яму прыйшлося пачаць сапраўдную вайну, цяжкую, зацятую і доўгую. Ён апынуўся не адзіным жыхаром сутарэння — на складзе вадзіліся пацукі. Спачатку ён нават узрадваўся таму, што, акрамя яго, тут былі іншыя жывыя істоты, няхай і бязмоўныя. Але мірнае суіснаванне цягнулася нядоўга, пацукі пладзіліся з такой жахлівай хуткасцю і паводзілі сябе так нахабна, што ў хуткім часе з’явілася небяспека не толькі для запасаў, але і для чалавека. Тады салдат распачаў супраць іх вайну.
У непранікальнай цемры сутарэнняў барацьба чалавека з хуткімі, жвавымі і разумнымі драпежнікамі была цяжкай, яна знясільвала. Але чалавек, узброены штыком і кемлівасцю, навучыўся адрозніваць сваіх нябачных ворагаў па шоргаце, паху, між волі развіваючы ў сабе тонкі нюх жывёлы, і спрытна забіваў пацукоў дзясяткамі і нават сотнямі. Але яны пладзіліся яшчэ хучэй, і гэтая вайна рабілася ўсё больш і больш зацятай, працягваючыся ўсе дзевяць год аж да таго дня, калі салдат падняўся на паверхню.
А калі надыходзіла субота, ён, як сапраўдны расійскі салдат, свята прытрымліваўся традыцыі армейскага «баннага дня». Канечне, ён не мог памыцца: у ямінах-студнях, якія ён адкапаў нажом і штыком у падлозе сутарэнняў, за дзень збіралася зусім няшмат вады, і яе хапала толькі для піцця. Яго штотыднёвая «лазня» заключалася ў тым, што ён ішоў у аддзяленне склада, дзе захоўвалася абмундзіраванне, і браў з пачка чыстую салдацкую бялізну і анучы. Апранаў свежую сарочку і кальсоны, і акуратна асобным стосам складваў брудную бялізну ля сцяны каземата. Гэты стос, што рос з кожным тыднем, быў яго календаром, дзе чатыры пары бруднай бялізны значылі месяц, а пяцьдзесят дзве — год падземнага жыцця. Калі надышоў дзень яго вызвалення, у гэтым своеасаблівым календары ўжо назбіралася больш за чатыраста пяцьдзесят пар бруднай бялізны.
Вось чаму вартавы так упэўнена адказаў на пытанне польскага афіцэра, колькі часу ён правёў пад зямлёй.
Такую гісторыю аб дзевяцігадовым жыцці ў сутарэнні распавёў бяззменны вартавы адкапаўшым яго палякам. Самотніка прывялі ў парадак і адвезлі ў Варшаву. Там дактары пасля дасканалага агляду сцвердзілі, што ён аслеп назаўсёды. Але як распавялі Смірнову відавочцы, зрок з цягам часу хоць і не цалкам, але вярнуўся. Хцівыя да сенсацый журналісты не змаглі праігнараваць такую падзею, і ў хуткім часе гісторыя аб забытым вартавым з’явілася на старонках польскіх газет. Дзіўна, але пры гэтым нідзе не захавалася імя героя. І, па словах былых польскіх салдат, калі афіцэры чыталі тую нататку, казалі сваім падначаленым: «Вучыцеся, як трэба несці службу, у гэтага храбрага рускага салдата».
Яму прапанавалі застацца ў Польшчы, але ён нецярпліва рваўся на радзіму, хаця ж радзіма яго была ўжо не той і называлася па-іншаму. Савецкі саюз сустрэў салдата царскай арміі больш чым сціпла. І подзвіг яго застаўся неўшанаваным, бо, на думку ідэолагаў, не было ў новай краіне месца на подзвігі жаўнеру царскай арміі, бо толькі савецкі чалавек мог здзейсніць варты гонару ўчынак. Рэльны подзвіг рэальнга чалавека ператварыўся ў легенду. У легенду, якая не захавала галоўнага — імені героя.
