Раніцай над германскімі акопамі павяваўся белы сцяг. Немцы прасілі аб перамір’і на чатырохкіламетровым участку фронта ля ракі Віліі для збору параненых і забітых. Расійцы прынялі прапанову. Чатыры резэрвовых батальёны без зброі і ўвесь парк санітарных колаў дывізіі збіралі сваіх жаўнераў да шасці гадзін вечара. За час перамір’я было пахавана 3800 загінулых расійскіх салдат і афіцэраў, немцам было перададзена 5500 загінулых. Сярод ахвяр было і 150 мясцовых жыхароў.
Да канца 1915 года праціўнікі высіліліся і ўзмоцнена зарываліся ў зямлю. Немцы залівалі бетонам агнявыя кропкі і бліндажы — іх шэрыя грамадзіны і сёння можна пабачыць на заходняй ускраіне Смаргоні.
Лабірынты акопаў і траншэй з кожным днём усё павялічваліся, дзясяткі кіламетраў чыгункі — звычайнай і вузкакалейнай на паравознай і коннай цязе — былі пабудаваны ля Смаргоні па абодвух баках фронта, у тым ліку 19-кіламетровая чыгуначная ветка ад станцыі Пруды да паста «648-я вярста» чыгункі Маладзечна — Ліда для руху 14-га і 98-га артылерыйскіх чыгуначных мартырных паркаў. Таксама былі наведзены шматлікія масты і паромныя пераправы праз Вілію, пакладзены дзясяткі кіламетраў грэбляў у балотах на поўнач ад Смаргоні да возера Вішнёва.
Пачалася «пазіцыйная вайна». Круглыя суткі было чуваць ружэйную і кулямётную страляліну, шквальны агонь вяла артылерыя, у небе знаходзіліся аэрастаты і самалёты. Упершыню на расійскім фронце немцы ўжылі газ на смаргонскім участку фронта супраць 3-й Гвардзейскай пяхотнай дывізіі ўжо 12 кастрычніка 1915 года. Жудасныя ўспаміны аб нямецкіх газавых атаках засталіся ў дачкі Льва Талстога палкоўніка Аляксандры Талстой, якая загадвала шпіталём у Залессі. У 1916 годзе ля Смаргоні вадзіў салдат у атакі паручнік 16-га Менгрэльскага грэнадзёрскага палка, у будучыні знакаміты савецкі пісьменнік Міхаіл Зошчанка. Тут ён і пакаштаваў атрутнага газу і быў адасланы ў тыл на лячэнне. У 64-й артбрыгадзе ваяваў вальнапісаны Валянцін Катаеў, таксама будучы вядомы савецкі і расійскі пісьменнік. І ён таксама быў там паранены.
Хто толькі з вядомых людзей не ваяваў пад Смаргонню!
У 1916–1917 гадах Менгрэльскім грэнадзёрскім палком камандаваў палкоўнік Барыс Міхайлавіч Шапашнікаў, будучы легендарны Маршал Савецкага Саюза. У кастрычніку 1915 года ў Смаргоні быў паранены будучы Маршал Савецкага Саюза і міністр абароны СССР, а ў той час малады кулямётчык 256-га Елісаветградскага палка Радыён Маліноўскі. Увосень 1915 года мужна змагаўся ля Крэва камандзір 14-й роты 6-га Фінляндскага стралковага палка паручнік Уладзімір Трыяндафілаў, у будучыні вядомы савецкі вайсковы тэарэтык.
Ефрэйтарам-карэкціроўшчыкам у 25-м корпусным авіяатрадзе служыў Сцяпан Красоўскі, у будучым Маршал авіяцыі. У 62-й пяхотнай дывізіі ваяваў у 1917 годзе ля Крэва прапаршчык Генрых Эйхе, камандуючы вайскамі Мінскага раёна ў 1921–1922 гадах. У чыне камандзіра батальёна 333-га пяхотнага Глазаўскага палка там жа ваяваў яшчэ адзін герой Грамадзянскай вайны падпалкоўнік Васіль Шорын. У 1915 годзе ўмела кіраваў штабам 64-й пяхотнай дывізіі палкоўнік Міхаіл Драздоўскі, асабіста вадзіў у атаку 2-і батальён прэабражэнцаў капітан Аляксанр Куцепаў — абодва вядомыя генералы Белага руху.
З красавіка 1916 года газавыя атакі ўвайшлі ў спіс будзёных баявых дзеянняў. Напружанне паміж варожымі бакамі ўзрастала. 2 ліпеня 1916 года за паўтары гадзіны нямецкай атакі газ пранік больш чым на 20 кіламетраў у бок Маладзечна і нанёс вялікі ўрон расійскім вайскам. Было атручана 40 афіцэраў і 2076 салдат 64-й і 84-й пяхотных дывізій. Немцы ішлі ў атаку ў процівагазах з вінтоўкай у адной руцэ і з дубінай з паўтыканымі цвікамі, каб дабіваць напаўзадушаных — у другой. Але гэтая атака была адбіта.
У ноч на 2 жніўня немцы восем разоў з паўгадзіннымі прамежкамі выпускалі газ на пазіцыі Каўказскай грэнадзёрскай дывізіі ля чыгункі ў Смаргоні. Было атручана каля 3000 салдат і афіцэраў, але нямецкая атака была адбіта і там.
На працягу чэрвеня 1916 года сапёры 52-га сапёрнага батальёна 26-га армейскага корпуса капалі тунэль у тыл да немцаў — да вышыні 72,9 на ўскраіне Смаргоні, дзе размяшчалася нямецкая батарэя. У дзень штурму закладзены пад зямлю дынаміт быў разарваны, 225-ы Акерманскі і 258-ы Кішынёўскі палкі ўзялі вышыню штурмам.
А 6 верасня 1916 года ля той жа вышыні ўпершыню за час вайны расійскія войскі ўжылі газ. Савецкія гісторыкі заўжды хавалі гэты факт, спрабуючы запэўніць грамадскасць, што газ ужывалі толькі немцы.
На германскія акопы за 15 хвілін атакі было выпушчана 13 тон хлору. Зрэшты, немцы былі да такой атакі падрыхтаваны — кожны з іх меў працівагазныя маскі.
Смаргонскія пазіцыі былі вельмі цяжкімі для абароны. Нездарма сярод расійскіх салдат гуляла прымаўка «Хто пад Смаргонню не бываў, той вайны не спазнаў[3]». Ну а сам горад быў цалкам разбураны артылерыяй, парыты акопамі і траншэямі. Газета «Ніва» № 25 за 1916 год называла Смаргонь «мёртвым горадам».
25 верасня 1916 года ў 20 кіламетрах на поўдзень ад Смаргоні, ля Крэва гэраічна загінуў экіпаж паветранага карабля-бамбардзіроўшчыка «Ілля Мурамец» № 16 пад кіраўніцтвам паручніка Макшэева з 3-га атрада Эскадры паветраных караблёў. У момант бамбардзіроўкі штаба 89-й германскай запасной дывізіі карабель атакавалі чатыры нямецкія знішчальнікі. Завязаўся бой. Тры з іх былі збіты, але загінуў і экіпаж расійскага карабля. Авіятараў, георгіеўскіх кавалераў, паручнікаў Макшэева, Карпава, Гаібава і Рахміна, немцы пахавалі з пашанай, як невядомых герояў, на вайсковых могілках ля вёскі Баруны. Зараз на месцы гібелі экіпажа ўсталявана мемарыяльная дошка.
Супер-самалёт «Ілля Мурамец» быў самым цяжкім і вялікім з усіх тагачасных самалётаў. Лічылася, што збіць яго вельмі складана. І на самой справе, іх было пабудавана толькі 60 адзінак, але за час Першай сусветнай было збіта толькі тры з іх, прычым толькі апарат паручніка Макшэева быў знішчаны падчас паветранага бою, астанія два — зенітным агнём з зямлі.
«Ілля Мурамец» стаў першым у свеце пасажырскім самалётам. Ён упершыню ў гісторыі авіяцыі быў абсталяваны адасобленым ад кабіны камфартабельным салонам, спальнымі пакоямі і нават ваннай і прыбіральняй. На «Мурамцы» было ацяпленне (выхлапнымі газамі рухавікоў) і электрычнае асвятленне. Па бартах знаходзіліся выхады на кансолі ніжняга крыла.
Пабудова першай машыны была скончана ў кастрычніку 1913 года. Пасля выпрабаванняў на ёй рабіліся паказальныя палёты і ўсталёўваліся рэкорды, у прыватнасці, рэкорд грузапад’ёмнасці. Вясной 1914 года першага «Іллю Мурамца» пераабсталявалі ў гідраплан з больш магутнымі рухавікамі. У гэтай мадыфікацыі ён быў перададзены марскому ведамству і да 1917 года заставаўся самым буйным гідрапланам.
На жаль, пазіцыйнай вайна пад Смаргонню не давала перавагі ні аднаму з бакоў. Але надышоў 1917 год. Лютаўская рэвалюцыя ўзрушыла войскі. Ля Смаргоні, у 5–10 км на ўсход, у Белай і Залессі, дзе размяшчаліся рэзервовыя часткі, адбываліся мітынгі і сходы. У чэрвені тут выступаў Керанскі, заклікаючы да наступлення. Аднак, баявы дух арміі быў зламаны беспаваротна. І нават псіхалагічная акцыя Керанскага — удзел жаночага «батальёна смерці» ў баях за Новаспаскі лес — цалкам правалілася. Жанчыны не ўзнялі дух салдат, а самі, ледзь патрапіўшы пад абстрэл немцаў, асалапелі і збянтэжыліся. Зрэшты, аб гэтым батальёне больш падрабязна пагаворым пазней.
Тым не менш, 19–23 ліпеня 1917 года зноў была арганізавана спроба прарваць фронт на ўчастку Смаргонь — Крэва. Нягледзячы на значную колькасную перавагу войска і артылерыі — 16 пяхотных і 2 кавалерыйскіх дывізіі, каля 800 гармат і 13-дзённая норма снарадаў, наступленне расійскай арміі зноў правалілася. А скончылася ўсё ўвогуле братаннем з немцамі і відавочнай адмовай працягваць баявыя дзеянні.
5 снежня ў мястэчку Солы, у 10 км на захад ад Смаргоні, за дзесяць дзён да падпісання ў Брэсце агульнага перамір’я (15 снежня 1917 года), кіраўнік дэлегацыі шараговец 322-га Солігачынскага палка 81-й пяхотнай дывізіі Шчукін, бальшавік, заключыў ад імя расійскай арміі з немцамі мір.
