Робіцца холадна, зызнуць рукі, калючымі іголкамі пранікае холад пад хустку, шчыпле за шчочкі, на якіх расплыліся і застылі слязінкі.
- Толькі татку шкада... А больш нікога. Усё роўна.
І цяжка зразумець самой Валі сэнс сваіх слоў, звязаць думкі-абрыўкі, што згрудзіліся, не разыходзяцца, не даюць спакою...
- І што ж рабіць? І пры чым жа татка? А я думала... Анатоль Іванавіч... мілы, каханы. І такія разумныя, ветлівыя вочы... І бедны, бедненькі. Сіні рубец на твары. І ўсё - прахам і пылам.
Ну, няхай сабе і так. Не кожнага дня быць разам, у яго ж справы, завод, ён жа дырэктар. Непрыемнасцей колькі, хоць бы са сходам вось гэтым. Але ж... І ні слова ласкавага, зірнуў хоць бы раз, падышоў, распытаў бы. Навошта так зневажаць, рабіць так... «Ты што? Ах, аб гэтым... Адчапілася б ты ўжо, не надакучала, і без цябе хапае, ану цябе... Што?! Вось пацешыла... Ды пастой, пастой, дурная, чаго ты нос закапыліла?»
І потым:
«А яшчэ, кажуць, разумная дзяўчына. Ды не кісні ты, вазьмі лепш грошы, зробіш там што... ну... разумееш? А то ў больніцу зайдзі і там... Што? Ты аб гэтым думала! Забудзь, прачніся... бач, задумала, аб чым... мала вас на нашу шыю чэпіцца. Падумаеш! Кожная будзе цябе мужыком лічыць. Ды ідзі ты, гавару табе па-добраму... Што? Ну-ну, глядзі, нечага там...»
І ці можна было чакаць, ці было калі ў думках:
«Ты хочаш служыць ці не? Дык нечага вар'яцтвам займацца... А слёзы тут ні пры чым... Рабі па-людску, калі з табой па-людску абыходзяцца».
«Рабі па-людску... Па-людску... Па-па-людску...»
І, спыніўшыся на скрыжаванні дарог, Валя залілася горкімі слязамі.
Яна ціха ўсхліпвала, часам плакала голасна, і плач яе разлятаўся і нікнуў па шэрых змрочных палях.
...Доўга яшчэ хадзіла Валя. Прайшла па дарозе, павярнула да рэчкі, ішла берагам, ні аб чым не думаючы, нічога не жадаючы... Вось і знаёмае месца. Паваротка ракі, адкуль ідзе яна проста аж да самага завода. Бераг над кручай абмецены ветрам. Ні травінкі цяпер на ім, ні былінкі - пуста і гола. Да кручы прытуліліся, папрыліпалі карослівыя, нізенькія кусты: дубняк, алешына, каравы абламаны бярэзнік.
На тым беразе нізкай і рэдзенькай цяпер шчоткай выглядае лазняк, а за ім грудзяцца цёмныя купкі - гэта стагі сена папрымярзалі да зямлі і чакаюць не дачакаюцца, калі па звонкім лёдзе захрабусцяць капыты і зарыпяць шкляныя палазы кляновыя.
А цяпер... вада. Чорная, з шэрымі адценнямі месяца, шархаціць яна карункамі прыбярэжнага цянюткага льду, і шолах гэты балюча аддаецца ў сэрцы.
І страшна зірнуць уніз, дзе чорна і пуста. Дзе ўсё роўна не ўбачыш у гэтай жудаснай, навіслай над кручай цемрадзі, як круціцца вада, як расплываюцца па ёй з пенай кружэлкі, як булькоча яна, падмываючы бераг. Толькі і чуцен гэты шолах, гэтае ледзь чутнае булькатанне. Ледзь чутнае, але грознае, руйнуючае, жудаснае, як жудасны вір... Залатыя Ключы... «Знайдзі залатыя ключы».
І ахінула мозг цяжкая неадчэпная думка. Пякучая крыўда апаліла сэрца, ашчапіла яго гарачымі абцугамі, ад якіх, здаецца, застывала кроў і рабілася суха ў роце. Нібы заслала вочы непраходнаю пялёнкаю нечага чорнага, безнадзейнага, праз якое няма выйсця, няма збавення, няма ніводнае светлае кропкі, ні радасці, ні чаканняў, ні светлых надзей... Загінула ўсё, знікла, як мары, як маладосць, як летняя раса, ад якой так падскоквалі ногі і рабілася весела-весела, хацелася смяяцца, цалаваць зямлю, усміхацца сонцу, што выходзіла з-за лесу ў клубах срэбных туманаў.
Усё роўна...
Цемрадзь, непраходная цемрадзь.
І ніхто не будзе смяяцца.
І татка... нічога не скажа татка.
Нахіліўшыся, зірнула яшчэ раз Валя ўніз, пад кручу.
У-у, страшна, страшна...
І здрыганулася ўсім целам. У жудасным страху забілася сэрца, вось-вось, здаецца, выскачыць з грудзей, разарвецца... Сцяўшы зубы, пабегла Валя ад берага, бегла шпарка, палахліва азіралася і бегла далей.
Стукала кроў у віскі, палалі шчокі ў незвычайным агні, цяжка ўздымаліся грудзі, не чулася ні холаду, ні жорсткага ветру з поля.
Толькі б дамоў, хутчэй дамоў...
А ўвушшу стаяў гэты жудасны прыбярэжны шолах, грознае булькатанне вады, у якім смерць - страшная, жудасная, чорная, як круча, як вір...
Дамоў... Да роднага, даражэнькага таткі, да роднае хаты, дзе так цёпла цяпер, дзе так светла ад лямпы, дзе так радасна і прытульна...
* * *
Таварыш Анатоль у большасці быў на раёнах, праводзіў абследаванні, расследаванні, інструктаваў ячэйкі, выконваў усю тую работу, якую і належала яму выконваць як інструктару акруговага партыйнага камітэта. І рэдкія былі выпадкі, каб ён тыдзень-другі прасядзеў бязвыезна ў горадзе, - усё ў дарозе - у раёне, у вёсцы.
Мала хто ведаў яго прозвішча, і кожны заўсёды зваў яго па імені. Гэта ўвайшло неяк у звычай, і дзіўным было, калі хто-небудзь называў Анатоля поўным прозвішчам.
Таварыш Анатоль быў вядомы як акуратны інструктар, праўда, часам крыху марудлівы і раскідлівы. Але гэта не перашкаджала асабліва рабоце. Гэта выяўлялася больш у дробязях. То ён забудзе на кватэры сваю запісную кніжку з дакладам, то тут жа, у акругкоме, згубіць сваю шапку і потым шукае яе гадзіну і, дарэмна прамарнаваўшы час, выпадкова знаходзіць яе ў сваім партфелі. А часцей за ўсё прыходзілася ісці да вартаўніка і прасіць на гадзіну - пакуль не купіць новую - якую-небудзь старэнькую і залапленую, даваеннай фармацыі лапавушку ці які саламяны брыль, калі справа адбывалася летам. Гэтыя шапкі даваліся-такі ў знакі таварышу Анатолю, бо не праходзіла месяца, каб яму не давялося разы са тры забрысці ў шапачны магазін.
Гэтая раскіданасць і забыўчывасць сказваліся яшчэ часам і ў касцюме таварыша Анатоля: то надзене нейкія недарэчныя порткі, то ў каўнерыку не хапае ўсіх гузікаў, то ўзімку забудзе башлык і адмарозіць вуха, то ў чэрвені з'явіцца ў кажушку.
Не меншыя дзіковінкі назіраліся і ў характары Анатоля: усё больш маўклівы, з нейкім удумлівым, засяроджаным, паглыбленым позіркам, а калі пачынае гаварыць, тады асабліва неяк блішчаць вочы і ў голасе адчуваецца не то натхненне, не то гарачае абурэнне, не то нейкае раздражненне.
У прыватнай жа гутарцы таварыш Анатоль меў за звычай пераходзіць на што-небудзь нечаканае, раптоўнае, не меўшае жаднае сувязі з тым, аб чым толькі гаварылі. Ідзеш па вуліцы і гаворыш аб якім-небудзь раёне, аб той ці іншай ячэйцы, і раптам Анатоль пачынае аб другім:
- Вось, бачыш, дрэўца... Пасадзілі яго, каб яно, гэта, расло... А яго ўзялі і паламалі; ну чые гэта, скажы, часаліся рукі? А гораду сады патрэбны, ой як патрэбны, рабочаму чалавеку дыхнуць недзе... І харошы парк выйшаў бы на Савецкай вуліцы, каб не гэтыя паганыя рукі...
Усе прапановы Анатоля па тых ці іншых вывадах, па самых складаных, заблытаных справах былі заўсёды дзелавымі і практычнымі. Ніхто не надаваў асаблівага значэння дзівацтвам таварыша Анатоля, усе звыкліся з імі, лічылі іх патрэбнымі, уласцівымі толькі яму як чалавеку-дзіваку, як уласцівы толькі яму і гэтыя сівыя валасы на галаве, аб якіх запытаў калісьці жартаўліва вясёлы ўпраўдзел:
- І калі табе быў час пасівець з дзевяноста восьмага года?
- Сам пасівееш, аб усім ведаючы, - адказаў, смеючыся, таварыш Анатоль і на тым абарваў гутарку.
А машыністкі акругкома называлі Анатоля няйначай як «замарожаны» і «недапечаны». Але абедзве сыходзіліся на тым, што «недапечанага», бадай, нічога і не знойдзеш у ім, а што «замарожаны», дык гэта неяк у яго ўсё не так, як у другіх людзей, дзівак-чалавеча, дый годзе... Да таго ж каторы год нежанаты, жыве, як воўк, і даглядзець часам некаму. І нават на вечары спайкі, калі Анатоля не ўдалося ніякім чынам спакусіць на скокі, адна з машыністак пакрыўджана кінула яму ў вочы:
- Эх, вы... замарожаны вы чалавек.
І таварыш Анатоль нічога не адказаў, толькі неяк вінавата ўсміхнуўся, нерашуча павярнуўся на зэдліку і потым зноў стаў назіраць за скокамі, за спевамі, за ўсёй шумлівай, вясёлай гульнёй моладзі. І трошачкі крыўдна стала на сэрцы і сумна.
