- Не ведаю... - І дадаў пасля хвіліннай паўзы: - У першы раз бачу.

- Вы ўпэўнены ў гэтым?

- Так... Та-а-к...

- Гэтая рэч знойдзена ў вашым гаражы, нашто ж залішне адпірацца?

- Я крыху слабы на вочы, недабачу... Пакажыце бліжэй, - гаварыў, адцягваючы час, каб жа прыдумаць і сказаць нешта такое, што пераканала б іх, што ён тут ні пры чым, што гэта нейкае прыкрае непаразуменне, нейкае д'ябальскае насланнё...

- Ну, глядзіце бліжэй!

Яму падсунулі патрон пад самы нос. Ён доўга разглядаў яго, нават паспрабаваў кіпцем налёт зялёнага вокісу медзі, узважыў патрон у руцэ.

- Так, я цяпер магу вам сказаць, што гэта такое. Гэта дынамітны патрон. Яго ўжываюць у рудніках, падрываючы пароду.

- Усё правільна. Але чаму апынуўся ён у вашым гаражы?

- Я некалі працаваў на рудніку. Гэта рэч выпадкова засталася ў мяне ў кішэні, ну... і аказалася ў гаражы.

- Навошта ж яна была вам патрэбна?

Сузан доўга думаў. Урэшце загаварыў хутка-хутка:

- Бачыце, адзін знаёмы фермер скардзіўся мне, што ў яго на ўчастку вялікія камяні... Я збіраўся дапамагчы яму, узарваць іх...

- І ўзарвалі?

- Не, што вы! Ён жа застаўся, патрон, цэлы...

- І больш вы не мелі патронаў?

- Вядома...

- А з гэтай рэччу вы знаёмы? - І следчы вынуў з шуфлядкі стала рэшткі другога пакарабачанага патрона, а з ім яшчэ некалькі пазелянелых медных аскепкаў.

- Гэта рэшткі ад узарваных патронаў...

- Вашых патронаў?

- Што вы ад мяне хочаце, Божа, мой Божа! - залямантаваў Сузан. - Мяне пыталіся пра полісы, а пры чым тут гэтыя патроны? Пры чым я, нашто гэта? - І Сузан зайшоўся ў істэрычным плачы.

Яму далі вады, супакоілі. І калі найшла на яго поўная абыякавасць да ўсяго, аб чым у яго пыталіся, ён стаў пакорна, як авечка, адказваць на пытанні. І аб дынамітных патронах, і аб гэтым праклятым будзільніку. Праўда, ён спрабаваў, хаця даволі вяла, супраціўляцца спачатку, але, выслухаўшы, што жонка яго сапраўды расказала аб нейкіх яго практыкаваннях з тым гадзіннікам, адказаў, што такі будзільнік сапраўды быў, але ён недзе выкінуты, і ён добра не ведае, дзе, урэшце, ён. Ды і ці варты ён увагі, гэта ж быў сапсуты, такі стары, стары механізм... І яму паказалі тады кавалачак пакарабачанага цыферблата і сказалі, што жонка яго апазнала гэты кавалачак як рэшту цыферблата былога будзільніка.

- Можа, гэта і так... Але ж я кажу, што забыўся, куды выкінуў тое ламачча...

І яму напомнілі, што рэшткі будзільніка, які быў часткай самаробнай бомбы, былі там жа, дзе і рэшткі дынамітных патронаў, дзе і рэшткі ад загінуўшага самалёта.

Сузану засталося адно: маўчаць. Ён сядзеў ссутулены і паціраў лоб, нібы сілячыся ўспомніць, як жа гэта ўсё адбылося. Думкі мітусіліся, усё ніяк не маглі прыйсці да ладу. І толькі адна думка была ясная, акрэсленая: не бачыць яму, як воч сваіх, запаветных долараў. І ці толькі долараў?

Быў суд. Сузану далі належную кару за яго шчыры падарунак маці. Увесь час - і калі быў суд, і калі сядзеў ён у турме - ён быў пануры, абыякавы, маўклівы. Ён не захацеў нават пабачыцца перад апошнім часам сваім з сям'ёй, з былымі прыяцелямі. І тады, калі прапанавалі яму гэтую сустрэчу, ён катэгарычна адмовіўся:

- Мне нічога не трэба, нічога не трэба... Не, не... нічога...

І толькі калі падвялі яго да дзвярэй газавай камеры, ён стаў сутаргава ўпірацца нагамі і нема закрычаў на ўсю турму:

- Нашто? Я не хачу! Не трэба! Я нічога не зрабіў вам благога... Я хацеў толькі долараў, толькі долараў...

Гэты крык паволі заміраў за жалезнымі дзвярамі камеры.

1960

Сэрца ў Валі - маленькае сэрца. Таму ў ім не знойдзеш ні вялікіх таямніц, ні крыўд балючых, ні жыццёвага суму. Усё гэта ўласціва людзям, якія працярэбілі сцежкі доўгія па зямлі, заслалі іх дзесяткамі год.

Ну хоць бы татка Валі - стары гутняк Антось. У яго і вочы не свецяць - няма бляску ў іх. Дзіва, дзе ж яму быць - не год і не два выдзьмухвае Антось бліскучыя, як жар, і залатыя, як сонца, бутэлькі. Залатыя таму, што гарачыя, гарачыя, як тое пекла аграмадністай печы, дзе варыцца шкло.

Дзе ж бляску тут быць у вачах, калі шосты дзесятак сеў на стары каршэнь, сагнуў хрыбет дугою нягнуткай?

А Валі што...

Вы бачылі лён на палях, калі ён цвіце? Ветрык ціхі павее - усходзяцца сінія хвалі, сыплюцца пялёсткі сінія на пахучыя межы. Такія ж Валіны вочы. Сінія-сінія. А калі засмяецца Валя ці гляне гэтак трошачкі злосна - тады, здаецца, сыплюцца з воч яе пялёсткі сінія ці сінія іскры. Такія ўжо вочы...

А льняныя валасы Валіны, асабліва калі сонца заблытае ў іх свой прамень? Яны ззяюць тады агняцветнымі карункамі, будзяць радасць у старога таткі, гоняць з твару жыццёвы сум усмешкаю цёплай, айцоўскай. І калі пасля полудня пацалуе Валя знянацку татку ў шчаку і пабяжыць, заскача па старым пакойчыку, Антось усміхнецца, галавой паківае дый скажа:

- Ах ты мая каза-дераза, непаседа ж ты мая дарагая. Непаседлівая, неўгамонлівая... - І, памаўчаўшы крыху, дабавіць: - Ёрзкая ты ў мяне, браце, дзяўчына. Не нажыць бы бяды часам... Молада-зелена.

Так, молада-зелена...

Молада, як пахучыя вятры вясновыя, поўныя гуду жыццёвага, перазвону палёў і лясоў - перазвону птушынага, срэбнага. Зелена, як тыя лісточкі прыбярыхі-бярозкі, як тыя лугі-мурагі са сваімі мядовымі кветкамі... Вунь яны, палі-лугі, параскінуліся за ракой неабдымным абрусам, а на ім узоры: цвітуць-расцвітаюць раннія лугавыя краскі - жаўтацвет, кураслеп... Аж уваччу ад яго пярэсціцца.

«Як у Яшкі вяснянкі - гараць, не згасаюць... А дурань Яшка...»

Гэтак думае Валя, седзячы ў канторы завода, паклаўшы пальцы на абшарпаныя клавішы «Ундэрвуда». Яна машыністка. У канторы служыць, у канторы гуты. Кантора вокнамі глядзіць на раку, на шырокі луг. А там вясна, там сонца сее жменямі свае шчырыя ласкі, абуджае зямлю да жыцця, да цвіцення. І жыве зямля. Паглядзі на далёкае поле і заўважыш - трапяткое дыханне зямлі струменіць паветра, нібы разлілі гарачае шкло, і павісла яно над зямлёй, празрыстае, трапяткое, жывучае.

І ў кантору лезе сонца назолай, забіраецца ў Валіны косы, пускае зайчыкі ад «Ундэрвуда» на шэрыя сцены, на столь, на плакаты, партрэты. Добрае сонца, ды далёка. Яно - за акном, за ракой, на неабсяжных блакітных прасторах.

А тут «Ундэрвуд». Зафарбаваны пальцы. І клавішы спіс выбіваюць. Бач, палучка хутка, трэба ведамасць для канторы, па ёй атрымліваюць грошы і татка, і рабочыя ўсе, і... Яшка.

«Дурань Яшка...»

Няхай сабе і так, няхай сабе Яшка і дурань, але ўсё ж ткі ён Яшка, і імя яго так старанна выбіта на машынцы і нават падкрэслена крыху.

«Трэба ножычкам падчысціць пасля. А то яшчэ падумае, што... у голаў сабе чаго забярэ... Дурань».

Вядома, дурань... Колькі дзён ужо, а на вочы - ні разу... Хоць бы слова, ці што - анізвання. Падумаеш, хіба толькі ён адзін - хлапцамі плот гарадзі. На заводзе не адаб'ешся ад іх, не адчэпішся. Праўда, у Яшкі вочы... Ат, што там вочы, ну шэрыя вочы, звычайныя. Голас... і голас звычайны. А рукі? Барані Божа, што за рукі - на граблі падобны... Ат, дурань, чысты дурань. А гаворыць, ах, як ён добра гаворыць, і словы такія - так прыемна іх слухаць... Тады цёпла неяк робіцца на душы і хочацца паглядзець яму ў вочы, у цёплыя шэрыя вочы. А ён паглядзіць так, крышачку вока прыжмурыць, і затрапечацца сэрца, маленькае Валіна сэрца... Ну дурань, ясны дурань...

- А як у вас ведамасць?

Гінуць зайчыкі на сцяне, за вясновыя хмаркі хаваецца сонца, па спіне халадок прабягае.

- Ведамасць? От зараз...

- Ну-ну, запрацаваліся? Аб чым гэта вы думалі, Валя? Я ж бачыў, заглядзеўся на вас тут.

- Толькі і справы вам, таварыш дырэктар, на мяне глядзець... Гэта я вось аб чым... Па якому разраду паставіць рабочага новага?