- Ды ўжо ж, вазьмі... Вясла не згубі толькі, ды потым схаваеш у лажку, ды туды, дзе я кладу заўсёды. Ды што я хацеў сказаць табе? Ага-а... Ці не ўзяўся б ты сёння фашыны папраўляць? Бач, размыла крыху, на быстраку.

- Няма часу, нямашака, дзядзька Лаўрэн, мо другім часам... - і Сяргей завіхаецца ля чаўна, бразгае сваімі бляшанкамі ды іншым якім начыненнем рыбалкавым.

- Ну дык хіба пойдам, пане Іване, у адну дарогу?

- Да яно ў адну...

Іван Цыбал ідзе ўперадзе па вузенькай сцежцы і старанна абыходзіць высокія сцябліны травы, каб залішне не ўмачыць адзежы. Лаўрэн не адстае і стараецца ісці ў нагу, паспяваць разам з павольнаю, але цяжкай ступою.

- Дзівак!

- Гэта вы пра каго, пане Іване?

- Ды пра Сяргея... Нялюдскі ён...

- Чаму?

- Ды так... Ну, хто гэта бачыў, каб у такі час, у та-а-кі час ды цягацца вось з вудзільнамі. Можна сказаць, гібее чалавек.

- От, гэта вы правільна сказалі: гібее чалавек і сям'я гібее.

- Дык вось я к таму і кажу... А тут я працу яму даваў... Пакасі, кажу, дзень які, усё ж сёе-тое і заробіш, і дахаты прыдбаеш.

- Ну...

- І дзе там, з працай да яго і не прыступу. Ні сабе карысці, ні людзям... А пасаромеўся б хаця...

- Нішто як не ад Бога... Такая, пане Іване, планіда ўжо ў яго, такі ўжо ён урадзіўся. Мне анодысь бацюшка сказаў. Бач, я на сыноў на сваіх скардзіўся... Дык ён і кажа: «Грэх, чалавеча, на жыццё крыўдаваць. Калі Бог захацеў так, нічога не зробіш, цярпі, цярпі і на Бога думай, ён табе ўсё гэта ў свой час прыгадае».

- Ну-у... - і нельга было зразумець: ці згаджаецца дзядзька Іван з Лаўрэнавымі думкамі, ці от проста так, каб не маўчаць, выціснуў з сябе гэтае слова. І ўжо калі падышлі да загумення, Іван павярнуўся на хвілінку якую да Лаўрэна, каб выказаць некаторыя свае думкі, якія ніяк не месціліся ў галаве, чакаючы выйсця.

- А я і кажу яму: папакашвай вось дзён колькі, усё ж сёе-тое ты і заробіш...

- Ды ўжо ж... - кінуў у сваю чаргу Лаўрэн і накіраваўся ўбок, на свае агароды. І калі пералез праз плот і спугнуў з канапель вераб'іны статак, тады толькі працяг сваю думку: - Бач ты яго, міласэрны які знайшоўся - папрацуй у яго дзён колькі... А запытаць бы ў цябе, а колькі ты плаціць будзеш, дый ці выскрабеш з цябе плату тую...

Людзі жыліліся, аж пот цурчэў з спацелых твараў. Узнімалі за рукі і ногі і ўскідвалі гэта змякчэлае і такое падаткае цела і, як па камандзе, кідалі ўніз на бярвенні. І быў прыглушаным і, здаецца, нейкім шурпатым гук, калі падала цела на шурпаціны хваёвай кары. І злёгку, злёгку гудзела бярвенне. Людзі змарыліся, і па ўсяму відаць было, што пачалі яны даўно.

- Дыхае яшчэ, гад...

- Дыхае! А вы яго бокам, бокам ды на сукі тыя...

Білі бокам. Апускалі грудзьмі. Давалі выспячча, каб жа быў весялейшым. Білі і прыгаварывалі:

- Гэта табе за крупы, за Ганніны...

- Гэта табе - курэй красці...

- А гэта - ведай нашых...

- А вось табе і авечак скубсці... Бач, ірад, унадзіўся красці...

- І дзе гэта відана...

- Каб у сваіх?

- У вёсцы сваёй? І пуця яму нямашка. Каб гэта ўжо на старане дзе бадзяўся ці па ярмалках самапрадкі пёр. Дык жа не...

Навакол стаялі старыя і, скоса пазіраючы на бярвенні, не то спачуваючы, не то шкадуючы, ківалі галовамі. Перашэптваліся маладзіцы, віхляліся пад нагамі дзеці, уся ў саламянай трусе, церлася бокам аб плот сонная свіння. Церлася і рохкала з вялікім задавальненнем, тыцаючы ружовым лычам у стытнелую алешкавую жардзіну, канец якой абламалі людзі для сваіх, зусім для свінні не цікавых, спраў.

А людзі ўрэшце змарыліся, знясілелі. Выцершы рукавамі спацелыя твары, кінулі кій, адышлі воддаль, падаставалі капшукі, і ядраны дым змяшаўся з пахам гною, густых канапель і ворыва. І нібыта саромеліся сваёй справы, нібы нехаця, от так, пазіралі часам на бярвенні, але гаварылі ўжо зусім аб іншым. Аб надвор'і, аб тым, што ячмені пайшлі ўгору, аб аўстрыйцу, аб далёкіх лядах - проса нішто ў гэтым годзе, не абярэшся кашы. Аб вайне, аб страшэнным ярманцы.

- І салдаткі, каб на іх ліха, распуста на іх пайшла, зусім выбіліся з рук... Вун у Ляхаўцы хлапчука бабы спаймалі ў лесе, салдаткі... Дык што б вы думалі, каб не наспеў ляснік, была б мальцу пакута... Уга, яшчэ як...

- Ну, гэта ты, пане Лявон, ужо так сабе...

- От жа крыж часны... Змітракова Кузьмы хлапец... Дадушы ж, бабы казалі...

- Ну, ты ім і вер, яны табе нагавораць. Вун у падлессі ярманца, кажуць, бачылі. Таксама ж бабы. У нядзелю па ягады хадзілі. Ды шчэ як напалохаліся. А то й не ярманец, а Мікіта Саласюк. Вугаль там паліць. Ну, дык ён і пужнуў іх...

- Пужнуць шчэ, пужнуць...

- Каго? Што?

- Даведаецеся майго ўжо слова, тады скажаце, што Лявон праўду казаў!

- Ды якую праўду?

- А чалавека біць, гэта вам што? Быдла тая здалася?

- Ну, ты там, блыха, можна сказаць, а лезе яшчэ...

- І палезу, нечага чалавека біць...

- Ты ўжо зачыні сваё зяпала, бач, гаварок знайшоўся... Тут аб чым кажуць? А ён аб сваім... Адыдзі, табе кажуць... Ідзі, ідзі, не сунь носа не ў сваё проса...

І Лявон Ражок, які спазніўся на ўсю справу, адышоў ад купкі людзей, абышоў моўчкі бярвенні, падышоў да таго нерухомага, што ляжала цяпер у брудзе, у трэсках ля пахучых бярвенняў, і стаў моўчкі ўглядацца на гэты палаплены пінжак, на адарваны каўнер, на забарсню, якая заблыталася ў бервяне, і таму й нага павісла ў паветры, вышчарыўшы скрозь парваныя лапці брудныя пальцы. І на пальцы кіпець, збіты даўно, счарнелы.

- Ну, ты там, шолудзь, не кратай, без цябе абышліся...

Ражок прысеў на бервяне, зняў для нечага шапку, ізноў надзеў яе. Нешта заказытала ў горле, у павеках воч. І таму ўстаў Лявон, высмаркаўся, выцер аб замусленую калашыну рукі і пайшоў паволі да свае хаты.

Захадзіліся дзеці, спявалі дражнёлку яму наўздагон:

- Ражок, Ражок...

- Бульбяны піражок...

Спявалі і разбягаліся па ўсіх вуліцах мястэчка, па яго сялянскай частцы, што падабралася да самай рэчкі з сваімі агародамі і паплаўцамі. Разбягаліся і па галоўнай вуліцы, дзе базар, дзе крамы, дзе стаіць манаполька і «банк», дзе жыве сам пан ураднік.

Разбягаліся і разносілі навіну:

- А сёння Хвёдара білі, Жаранкова... От жа ж білі, от жа ж якатаў, якатаў, а потым і змоўк. Авечку ў Панкрата спёр, а Панкрат за яго і вазьміся з братамі. Авечку ў кубле знайшлі, а аўчыну аж пад самым вільчыкам у хляве... От жа ж якатаў, от жа далі злодзею...

А ля бярвення стала цішэй. Разышліся і апошнія дзве маладзіцы. І толькі тады з-за струхлелае шулы варот высунулася хустка, а за ёй другая. Хустачкі з старой палатанай спадніцы, даўно злінялай і парванай, бо выбіваліся косы з-пад дзірак і пад хусткамі віднеліся напалоханыя і зарумзаныя твары. Азіраючыся, дзяўчынкі падышлі да бярвенняў і, засопшыся, пачалі ўвіхацца ля нерухомага тулава.

- Татка, а татка!

- Ну, устань жа...

І меншая пачала румзаць, адной рукой уціраючыся падалом запэцканае спаднічкі, другой штурхаючы за рукаў пінжака.

Тады старэйшая дала ёй кухталь у спіну. «Ты ўжо ў мяне змоўчыш... вось паспрабуй яшчэ! Ну, цішай жа...» Але й сама не ведала, што рабіць, і цяжка было б распазнаць, аб чым думае гэтае дзіцянё, і ці думае яно што, ці не. Не даўшы ніякай рады, глядзела дзяўчынка спалохана на вуліцу, на шаты кляноў, што ля Мялавай хаты, - дужа ж там вароты прыгожыя. І новыя яшчэ - сёлета ставіліся. Глядзела на агароды, дзе расцвітаў прыгожы мак. Але чужы мак. А таму мо яшчэ прыгажэйшы. А ў Панкратавых у саду гудзелі пчолы ля вулляў. І цвятоў колькі гэтых самых у садку: і панічы, і вяргіні, і агнявыя настуркі. А прыгажэй за ўсё - панічы пад сонцам...

А сонца лезла сляпіцаю ў вочы, у рваныя лахманы спадніцы, лашчылася аб падзёртыя карослівыя ногі. Лашчылася і грэла. І таму на змардованым дзяціным твары з'яўляліся глыбокія маршчынкі, а самі рукі разам з сонцам лезлі ў дзіравыя лахманы спаднічкі і шкраблі здратованае каростай цела, самі сабой паціналіся пад сонцам плечы, каб соладка пацерціся аб жорсткія рубцы сарочкі. Рысы твару скрыўляліся не то ўсмешкай радасці, не то пякучым болем. І ў гэтай радасці і ў болю гэтым былі - вясна, што ўпрыгожылася панічамі і пчаліным гудам, сонца, аднолькава лашчыўшае панічы і паз'едзеныя прусамі і каростай рукі, і забруджаныя лахманы, і жорсткія, склізотныя, разучыя, як асака, рубцы сарочкі.