- Уга, раздабрэў як ты, пане Лявон, гэтак жа вады набраўся... - уздумаў пажартаваць Хвядос, але ніхто на яго жарт не адказваў. Скінулі шапкі, стаялі моўчкі. Стары фельшар абышоў разы са два, агледзеў збольшага.

- Патоп, тыдні са два, як патоп. А прычыны якія, дзе ты даведаешся, віду ніякага ў чалавека, калі то пад ваду трапіў. Дзён з дванаццаць...

- Ды гэта мы бачым, што ён патоп, не з неба ўпаў, а з вады выцягнулі...

- А што б вы хацелі больш?

- Ды нічога, - буркнуў ураднік, - трэба вот пратакол скласці.

- А вот і шапка, - заўважыў Сяргей, - там жа з ім разам знайшоў. Ён пад каражынай, а шапка ў руцэ, так і прыбіла яе вадой пад карэнні разам з рукой. Так і трымаў у руцэ шапку Лявон... І калі ўжо даставаў з вады яго, дык шапка з пальцаў выслізнулася, дастаў ледзь...

- Нешта ж не яго быццам і шапка, штосьці не бачылі такой... У яго ж была салдацкая, звычайная лапавушка, зімоўка... Дзе ён дастаць мог такую, бачыш, з зайца...

- Ану, давай шапку сюды, мне яе, брат, да дакументаў. Разам і здамо, з пратаколам разам.

Мірон, якому выпала быць за панятога сягоння, прыгледзеўшыся пільна да шапкі, аж войкнуў быў нешта, але схамянуўся.

- Чаго гэта ты?

- Ікаўка, бачыце, напала... - а пра сябе: «Дальбог жа, Сідара-лесніка шапка, шчэ залетась зайца забіў і пашыў потым. Адылі ліха яго ведае, чаго б гэта яна да Лявона патрапіла. Дый ці мала шапак тых. А ты патрапіся языком - да чалавека чапіцца будуць, трывожыць дарэмна: што ды як... Ліха яго ведае, чыя гэта шапка...»

Паказалася шапка падазронай і старасту, ды прамаўчаў - вялікі-то клопат.

А сам ураднік, калі адвезлі Лявона ў капліцу на клодаўі, каб пахаваць раніцой, сеў на буланага свайго ды падаўся ў фальварак, да самога Мацвея Юльевіча. Запрогшы каня ў лінейку для ўпраўляючага, ездзілі абодва на кардон да Сідара. І ў выніку паездкі той трапілі ў кішэню ўраднікаву аж цэлых дзве пяцёркі залатыя. Гэта ад упраўляючага. Але сякія-такія гаспадарчыя разлікі меў ураднік і ў дачыненні да Сідара.

- Што-што, а пара подсвінкаў будзе, даўно ўжо баба назаляе: набудзь ды набудзь ёй подсвінкаў добрых, каб курносыя былі... А подсвінкі ў яго важнецкія. І пасека нішто ў яго, у халеры. Паспрабуй-ка адмоўся цяпер начальства пачаставаць мёдам тым лесавым. Уга!..

І ў вясёлым настроі ўраднік доўга карпеў над пратаколам. Каб сказаць, дужа тая грамата ў яго ўелася, не сказаў бы. Але і не ў грамаце справа была - трэба было як найлепей, ямчэй дакумент гэты скласці. І ўрэшце склаў-такі, падпісаўся, прачытаў:

«Сяго чысла мела месца здарэнне ў мястэчку. Сяргей, ён жа рыбалка, ад'ехаўшы раніцой на воды, заўважыў на водах гэтых нейкае іншароднае цела, онае ў сапраўднасці аказалася целам, прыналежным селяніну гэтага ж мястэчка Лявону Ражку, трыццаці шасці год ад роду, які дванаццаць дзён назад патоп ноччу ў вышэйпаказаных водах, не меўшы магчымасці адтуль выбрацца. Панятыя, оных стараста паклікаў на прадмет сведак і навучна-медыцынскага агляду, устанавілі, што оны труп - цела памянёнага Ражка - сапраўды патоп без усякіх адзнак жыцця, гэта значыцца на трупе. А як ён патоп: ці шляхам самавольнага пагружэння ў ваду і немагчымасці адтуль выбрацца на сухі бераг, альбо ўпаў па неасцярожнасці ў памянёныя воды і зноў-такі не мог адтуль выбрацца, ці трапіў туды па чыёй-небудзь злой волі - гэтага ўжо ні панятыя, ні я - ураднік - устанавіць дасканала не змаглі. А таму і дадзены мной загад, каб адвезці на клодаўе ў капліцу і каб пахаваць яго зараз жа па прычынах няўхільных клапот нашых па абароне здароўя ўверанага мне насельніцтва. Аб чым і складзены гэты пратакол».

Прачытаўшы, доўга думаў, які загаловак паставіць на такім важным пратаколе. Поркаўся ў справах свайго папярэдніка, але нічога агульнага не знайшоў у старых пратаколах. «Пратакол аб пабіцці морды», «Рапарт аб хуле на Госпада Бога», «Пратакол аб дзякавай курыцы, якую зверскім чынам забіла пападдзя», цэлая процьма нядоімачных спраў, а тапельнікі не траплялі ў рукі.

- А напішу вот «Пратакол аб тапельніку», няхай начальства само разбіраецца...

Пра шапку не пісаў.

А на кардоне яшчэ доўга, бадай з паўгадзіны, вучыў Сідара Мацвей Юльевіч. Ушчуваў:

- Ну, і надаўбень жа з цябе, каб гэта ды клопаты лішнія набываць. Дзе ж твае вочы былі? Хіба не мог вот проста з ружжа забіць, тут яму й суд і закон. Бо сказаў бы потым, што напаў на цябе, лес крадучы. І хто на цябе слова сказаў бы. А так і ў Сібір запакаваць могуць, калі, скажам, даведаюцца...

- Ды я ж... Не ведаю, як трапілася яно... Такі ж, даруй Божа, выпадак...

- Глядзі ж, дурань, каб надалей мне такіх жартаў у лесе не вырабляць.

- Слухаю, паніч... Ніколі ўжо такое не трапіцца са мною...

- Глядзі ж.

Прыходзіла ў капліцу Гарпіна, жонка Лявонава. Доўга ўзіралася на твар, на ногі, што тырчэлі з-пад дзіравай дзяругі. Нема білася ў плінтусы дзвярэй і, сеўшы на ганку капліцы, глядзела без усякае мэты на мястэчка, на сінія лясы навакол, на пясчаныя бугры, курганы над Дняпром - вот жа ўлетку сонца на іх пячэ, як зірнеш у дзень ясны - нібы пара над імі светлая, празрыстая, трапяткая. Трымціць, пераліваецца. Намагалася плакаць, але толькі балелі вочы, высахшыя і пачырванелыя за гэтыя дванаццаць дзён. Зайшла ў хату к Мірону па Яўхіма.

- Яўхімка, вазьмі ты, галубок, свечку якую ды йдзі ты хаця Псалтыр пачытай. Няхай жа, як у людзей. А я ўжо табе на сарочку чаго-небудзь адрэжу ці штаны якія там Лявонавы...

- А не зломак, і так пачытае... - мармытнуў з кутка Мірон. - Ідзі ўжо, няхай яго душы лягчэй будзе.

Хацелася Лявончыку не пусціць Яўхіма - дужа там псалтыры чалавеку дапамогуць. І часта папікаў ён Яўхіма за справы боскія: за клірас, за Псалтыр. Але не рашыўся: жывым папрокам думкам яго была постаць Гарпіны: шукалі вочы яе дапамогі ў людзях, падсобку таго, падтрымкі, слова таго суцяшальнага.

А раніцой, калі закапвалі Лявона на клодаўі, курчылася ў сударгах Гарпіна на сваім рыпучым ложку, нема крычала, сцяўшы зубамі дзяругу. У нагах корпалася заклапочаная Агапка - бабка-аднавочка. І вот ужо след блядай усмешкі асвяціў канапаціны змучанага твару, ды засмяглыя вусны прашапталі глуха:

- Ну, як яно, бабка, там... Хлопчык? Дзевачка?

І ўсмешка разгарэлася на твары, шырылася, адпачывала стомленае, спакучанае цела.

Павярнуўшыся ад акна, праказала бабка:

- Нежывенькае, мая ты маладзіца. Не шанцуе, бачыш, табе... Хлопчык, але ж не дыхае...

Усмешка на твары згасла, пашарэлі на ім канапаціны. Ды ўздых глыбокі коўдру прыўзняў, апусціў.

- Што ж, бабка, трэба і за гаспадарку прымацца, трэба ж і мужыка праведаць на клодаўі...

- Ляжы ўжо, дурная, не кратайся. Дзіва-то, столькі папакутвала... А Лявона пахавалі ўжо. Ляжы... Печку сяк-так я выпалю. Аддыхай хаця...

Думка аб жаніцьбе Банадыся не давала спакою Хвядосу. І лепшае пары, як у Цыбала Івана, не знайсці яму. Да работы спрытная, ведае, як гаспадарку весці, а дзе, дык і мужчыне не саступіць. Што касавокая трохі, дык ад таго ж галава балець не будзе. А галоўнае, грунт тады. Ды яшчэ які. І так яно пад нагамі цвёрда, а тады й не падыходзь, калі гэта з Цыбалам у саюзе. Згаварыцца вот хіба, каб з мядзведзем гэтым. Яму - як у пень таўчы - упрэцца, і хоць ты аглоблі ламай. Не чалавек, а шула тое дубовае. Затое ж рукі дасціпныя, нечага сказаць. І нерухавы, здаецца, сам, а як павернецца, так усё да яго і ліпне, да рук да яго.

І кожнага вечара заглядаў да Івана.

- Дык як жа, пане Іване, будзем сватамі ці бо не суджана нам...

- Ды яно, пане Хвядос, і Бог нам судзіў... Ці я супроць? Яно, канечне, нязручна толькі мне. Каб гэта вот у прымні ўзяць, яно б лацвей было, куды лацвей для мяне, бо ці мне ж з гаспадаркай такой управіцца?

- Уга... Даніла вун падрастае.