І толькі тады суцішыўся, кінуў бегчы, калі мінуў лес і выйшаў на поле, якое межавала з мястэчкам. Тут ужо не страшна. Тут і да хаты блізка, і да ўрадніка недалёка... І чым бліжэй да хаты, тым смялейшым рабіўся Банадысь і, калі ўваходзіў у мястэчка, нават жалкаваць стаў, чаму гэта ён, Банадысь, ды не звязаў гэтага самага чалавека, чые ногі тырчаць са стога.

- Гэта ж такі выпадак зручны: узяў лейцы ды звязаў яго соннага, як цялё... Проста вот да ўрадніка й прывёз бы, сказаў бы яму: на вот, злачынцу спаймаў, голымі рукамі, можна сказаць, узяў... Гутарак бы колькі адных... І зноў жа, дзеўкі... Зусім іншы тады разгавор з імі... Цяпер каторая і папікне часам: смеласці ў цябе, Банадысь, не хапае, а ўсё таму, што ў салдатах ты, мусіць, не быў. Толькі ж на нас і смелы ты... Т-а-ак... трэба было звязаць гада без усякага ўсякага... Але, зноў-ткі, паспрабуй ты яго звязаць каторага. Мо каму жызня абрыдзела, толькі не мне... Няхай другія вяжуць... Ну й клопату нарабіў жа...

Банадысь зайшоў дахаты, каб бацьку аб усім расказаць і зараз жа выправіць яго з людзьмі да стагоў. Не застаўшы бацьку дома, пайшоў да ўрадніка.

Той сядзеў за сталом. Абвіслыя вусы здаваліся яшчэ даўжэй. На іх наліплі калівы капусты, якая стаяла на стале ў вялікай місе побач з пачатай пляшкай гарэлкі, з акрайчыкам хлеба ды парай-другой гуркоў... Былі тыя гуркі кіслыя, салёныя - аж прыжмурваў вока ўраднік ад вялікае асалоды - ад агурковага соку, ад паху таго тміннага, духавітага.

- Гуркі ў цябе, жана, нішто, важнецкія, можна сказаць, гуркі, у поўнай спраўнасці, павінен я сказаць, і акуратнасці. Царскія гуркі, што і казаць. Але што да палітыкі, дык ты, жана, не сунься, гэта, жана, не твая кампетэнцыя, як кажа сам пан прыстаў. Гэта ўжо мая кампетэнцыя, і павінен я тут поўнае сваё разуменне мець і захады прымаць, бо тут палітыка, тут факт, можна сказаць... А факт, жана, ён заўсёды ёсць... факт, ты гэта разумець павінна... Та-ак... А ежалі я ўласнаручнае дзіцё вайсковай субардынацыі хачу вучыць, дык ты, жана, не рыпайся ды слухай сама з увагай, бо субардынацыя - гэта таксама... факт. А факт - ён заўсёды ёсць... факт, ты гэта адчуваць павінна і разумець, таму ты не хто іншы там, а супружніца і законная сажыцельніца, можна сказаць, гаспадзіна ўрадніка, а ўраднік ёсць уласць, а дзе ўласць, там палітыка... І наогул, несць уласці, ашчэ не ад Бога, як кажа наш паважаны айцец Панфіл... Ён жа іерэй нашага праваслаўнага храма... А гэта таксама факт, і ніякіх тут сумненняў не можа быць...

- Я, канечне, не супроць факта... Але ў Зарэччы вун, кажуць, такі дом адмахаў сабе ўраднік, што па ўсёй воласці не знайсці, аж двое ганак ды пад гонту крыты, на дзве палавіны той дом, казалі анодысь людзі...

- Гэта як сказаць... Гэта, можна сказаць, чуткі ілжывыя, за якія і караць можна па законам нашага часу. Бо не ў гэтым годзе той дом з'явіўся, а калі фактам давесці, дык летась... Гэта раз... А па-другое, яго Зарэчча майму мястэчку не раўня, гэта не раўнуючы, як гнеды прыстава да майго буланчыка. А галоўнае - гэта ўнутраны вораг... Там, браце, таго ўнутранага ворага - платы гарадзіць, толькі знай - варушыся, ды палітыку праводзь, ды каб з розумам. А які ў мяне ўнутраны вораг? Салдаткі якія хіба, каторыя незадаволеныя. Відзімасць адна, а не вораг. На гэтага ворага і соцкага хопіць, з ім і стараста справіцца. Дужа ў мяне ворага ўнутранага мала, ніякага �азгарнення, можна сказаць. Ізноў жа камерцыя, скажам. Там адных маслабоек - з усяго павета возяць алей біць. Канешне, і крупы дзяруць. І канешне, і ваўначоскі. Яно і ў нас ідзе на развіціе, але ж Зарэччу не раўня. Калі ж пра дом сказаць, дык я таксама не ў амбіцыі, не ў крыўдзе, так сказаць. Ты думаеш, што я такі ўжо чалавек апошні, каб аб сваім дзіцяці клопату там не мець, чалавецкага абыходжання... Ану, каманда, змірна!.. Т-а-а-к... па ўсіх правілах субардынацыі... Кру-у-гом!..

Мурзаты падшыванец, які стаяў «змірна» перад сталом, чакаючы канца бацькавым прамовам, жвава павярнуўся за сталом, чакаў далейшага загаду.

- Ану, каманда, шагам... а-а-рш!.. ідзі шчоты прынясі, сукін сын... А цяпер... кру-у-гом!.. айда бягом на зімнія кватэры...

Каманда як дужа кінулася на печ, падалей ад усякіх субардынацый.

- Дзіцё мардуеш, глядзі... аж схудняла на твар...

- Дармо... Не на ражку ж мурло тое быць павінна. Яно каторае больш хударлявае, дык больш спрытнейшае... Дык вот ты, кажаш, дом... А я падлічу вот, тады і гаварыць можна, каб не абы-як, а з фактам каб выступіць...

Тут і зайшоў Банадысь.

Не адрываючыся ад шчотаў, нездаволена мармытаў ураднік:

- Ты там, каторы, шапку знімі, дурань. Не ведаеш хіба, дзе знаходзішся.

Але, угледзеўшы Банадыся, мякчэй ужо:

- Дык гэта ты, браце. Ну, дык сядай. Па справе, відаць, ці так зайшоў?

- Дэзерціра я спаймаў, пане ўраднік...

- Што ты гаворыш? Дзе?

- Ды на балацянішчы... У стагу...

- Што ты? Як жа гэта собіла табе і дзе ён цяпер?

- Ды там жа...

- У сене? Звязаў хіба? Пільнуе хіба хто?

- Не... Я, пане ўраднік, угледзеў толькі... Ляжыць вот і сапе сабе, спіць, можна сказаць, і храпе, выбачайце за слова, аж стог той калышацца.

- Чаму ж ты яго ды не згрыбчыў там? Вот бы тады проста да мяне...

- Ды я, пане ўраднік, без аружыя зусім... Каб жа гэта я ды пры аружыі... А з голымі рукамі яго не возьмеш, можа, пры ім срэдства якое, паспрабуй-ка паткніся...

- Гэта, канешне, так... Народ такі, што і рачанцы адбіць можа. З ім асцярожнасць сякую-такую мець трэба, бо злы народ, ён на ўсё папусціцца можа. Але ж і далекавата гэта будзе... Ізноў жа, клопат, каб на яго нарад. Але што ты зробіш, давай-ка, жана, амуніцыю, шаблю давай, аружыю... Трэба вот толькі хіба панятых узяць, каб як след, па закону, па ўсіх, можна сказаць, правілах царскіх. Ды на вуліцы каго-небудзь напаткаем... Дык хадзем хіба...

Шчэ з таго часу, як згарэла гумно панскае, акрыяў неяк духам Іван Іванавіч, нават весялейшым стаў крыху, і хада тая пажвавела, панурыя вочы зрабіліся на больш рахманыя і спрытнейшыя.

- Як памаладзеў каваль наш. З чаго б то? Хіба на жаніцьбу думку займеў? Але ж не відаць нешта гэтага, - казалі часам людзі.

І на маладосць тут прычыны былі. Дужа быў бежанства час цяжкі. Для ўсіх цяжкі, а для Івана Іванавіча ўдвая. Працавалі раней з братам у горадзе на невялікім заводзе, жылі разам, сям'ёй адной. Матка была ды жонка з невялікім дзіцём. Брат маладзейшы, нежанаты яшчэ. І жылі сяк-так, аб сям'і дбалі, не забываліся і на справы тыя людскія, справы агульныя. А забыцца было нельга, пра бацьку памятавалі. Кінуў ён іх зусім яшчэ падшывальцамі, на цагельні тады працавалі, хлопчыкамі яшчэ, можна сказаць, цягалі цэглу ў сушыльню. Год быў тады сумятлівы, неспакойны, фабрыкі ды заводы гулі нібы гудам чмяліным, і ўвесь горад быў як разварушаны муравейнік. Таго года і рашыліся бацькі. Прынеслі яго аднаго вечара суседнія людзі дахаты. Быў ён збіты, скрываўлены, усю падлогу крывёю захаркаў. Ці то казакі яго дзе засеклі, ці чорная сотня ўсцігнула - не маглі тыя людзі дакладна давесці. Казалі толькі, што на маніфестацыі ля завода здарылася тое няшчасце. Суцяшалі яшчэ:

- Ты, маці, не кідайся дужа, і рукі ламаць тут няма чаго... Не з ім адным... У цябе вунь сыны яшчэ, можна сказаць, лоб у лоб... У самы час, каб у работу як след рукі сыновыя ўкінуць, у гадах хлапцы, карміцеляў маеш, не гняві Бога слязьмі... Вунь у суседкі твае і мужыка забілі і сына скалечылі... До-оля - яна, можна сказаць, наская доля... Жыў-жыў чалавеча, і рукі накрыж, ды каб надумам сваім, яно б тады і крыўды тае не было... А то ж, бачыш, смерць тая прымусовая, нахабная... Ды на нашага брата ўсё мерыцца... Дык ты не журыся дужа, кабеціна, жывы шчэ, а мо і акырхае як...

Суцяшалі.

Чалавек і жыў яшчэ, месяцы са два працёг, усё кырхаў.

Але зачаўрэў зусім і вечара аднаго паклікаў сыноў да сябе:

- Так што, відаць, не даводзіцца мне жыць з вамі болей... Можна сказаць, вольныя вы цяпер назусім, не ўказнік я вам і не наставіцель... Жывіце як лепей... Ды глядзіце толькі, каб бацька ў вас з памяці не сышоў... І смерць бацькава... Адно, што скажу яшчэ - ніколі не ўпрачайце добрым людзям, не станавіцеся поперак на іхняй дарозе, хоць бы тая дарога была крывёю заліваная... А цяпер як сабе хочаце...