- Шантрапа...

- Замухрыжаны шкет...

- Што будзеш рабіць тады, хіба ноч расцвіце перад табой пахучымі краскамі... Не, папаўзуць нудныя думкі твае шэрай змяёй па слізкіх каменнях, і сэрца патопіш у бруд. А цяпер... што цяпер, братка мой, родненькі, дарагі... Я цяпер...

З-за лазнякоў чуцен голас каманды:

- Уніз, на пантоны. Ды глядзі, не бразгаць і ніводнага слова, ні гуку - замры, бы вадою раты наліўшы.

І адразу ўсіх кідае ў хмель, хмель гарачы, вясенні і разам хмель восені яснай, калі ясныя думкі і гарачая кроў. А рукі і ногі нібы наліваюцца сталлю, і цела спружыніць, і ўглядаюцца вочы ў сляпую цемень ночы і ў цёмную слепень будучыні.

Булькае вада чорнымі пузырамі, пена віроў ліжа ногі, і гойдаюцца калыскі-масткі зыбучыя, масткі пантонныя.

А ў сэрцы музыка. Граюць цудоўныя струны аб непазнаным, таемным, і гукі музыкі дзіўнай то запальваюць кроў агнямі, то астуджваюць яе крыштальнымі льдзінкамі... Але тонуць ільдзінкі, растайваюць у гарачым хваляванні крыві.

Наўкол цішыня, толькі ціхія ўсплёскі вады, усплёскі прыдушаныя.

І раптам сіратой адзінокай прагрымеў выбух стрэлу. Бліснула ціхая цемень залатою істужкай агню. Здаецца, з хвіліну цішыня яшчэ мацней згусціла свае невядомыя фарбы, здаецца, ноч яшчэ ніжэй апусціла свае мяккія чорныя крыллі.

Толькі хвіліну...

І, абуджаючы лясы і цёмнае неба, узняўся і нібы зашалясцеў у паветры магутны рокат, усё сільней, сільней, запальваючы мора агню, і над морам вогненным замітусіліся ў карагодзе шалёным цудоўныя іскры.

Закіпела вада наўкол. Скалыхнуліся масткі зыбучыя, вадзяныя пырскі змяшаліся са свінцовымі віхрамі...

Штосьці вялікае прасвірчэла з гарачым звонам у паветры, бухнула недзе блізка, і ўзвілася вада ў агнявы клубок, які разляцеўся вадзянымі і сталёвымі пырскамі.

Гудзенне сталі змяшалася з завываннем свінцу, сударгавай трэллю вінтовак, і цёмнае далёкае неба пералівалася па ўсёй сваёй шырыні хваравітымі дрыжачымі ўспышкамі.

А ўжо там, на тым беразе, узнімаліся віхрам новыя гукі.

То чалавечыя грудзі, напружваючы радасцю сілы, рассякалі паветра грамавымі выкрыкамі «ўра».

І ў гэтых гуках раставалі, ніклі свінцовыя песні і ржавае свішчэнне сталі. Цемень ночы паблякла, паліняла, зрабілася шэрай, празрыстай.

Бераг стаў нашым.

А раніцою, калі першы промень сонечны прастроміў прапахлыя порахам халодныя туманы над Бугам, мы пахавалі сваіх таварышаў. І пахавалі Ваньку разанскага і Ваську, Ваську Шкетава. Яны памерлі ад ран.

Санітарка Насця, сціраючы назойлівую слязу з вока, чытала ліст, які напісала яна пад Ванькіну дыктоўку. Ліст быў дадому:

- «...І пішу табе, дарагая мая супруга Алена, не палохайся ты... І шлю табе паклон з непераможнага палка нашага... І яшчэ табе паклон ад сырой зямлі і жадаю табе шчасця і долі, а таксама і маім дарагім сынам. І яшчэ пішу табе, што я ўжо...»

Плакала Насця, не ведала, як ліст пасылаць, калі ён не дапісаны, - не дачакаўся Ванька канца дыктоўкі. Плакала Насця, і каціліся слёзы на сіратлівы мяшок салдацкі. Ванькін мяшок - яго пасылала Насця ў разанскую вёску нечаканым падарункам Ванькавай жонцы...

Васька не пісаў нікому, толькі ўсміхаўся шчаслівай усмешкай сваім таварышам, ды збялелыя вусны шапталі апошнія, незразумелыя для некаторых словы:

- Эх, позна, позна, і так рана, рана...

1926

- Эх, Андрэй, Андрэй, да чаго ж ты дажыў, да чаго ж дастукаўся: ні раздолля табе, ні жазлоў, ні пуцёвак... Стой, гібей са сваёю «кукушкай-свістушкай», чакай гнілых шпал платформу, адвядзеш за паўсотні сажняў. Не жыццё, а маслёнка мазутная. І ні пары табе наддаць, ані поўны ход, ні табе семафоры крылатыя, ані вёрсты, ані рэйкі бліскучыя, што мігцяць-сакацяць пад грымучымі коламі... Так, браце Андрэй, сядзі цяпер і не рыпайся. А чаму? Таму што слабыя мы сталі, а віною ўсяму: годы точаць падшыпнікі, не разгонішся цяпер, не раз'едзешся... А іначай кажучы, старасць - не радасць. Баста! Годзе! Ад'ездзіўся!

Так разважае часам сам з сабою стары машыніст Андрэй Сапун, які калісьці вадзіў дзесяткі год кур'ерскія цягнікі і які калісьці меў славу адважнага, смелага машыніста. І звалі яго тады не Андрэй Сапун, а Андрэй Лятун, бо яго цягнікі не хадзілі, а ляталі. Ён любіў пад'язджаць да кожнай станцыі з уласціваю толькі яму пыхаю і смеласцю. Заўсёды стрэлачнікі ўваходных стрэлак закрывалі вочы, калі праносіліся каля іх віхрам шалёныя вагоны не менш шалёнага цягніка. Вось-вось, здаецца, шыбане пад адхон паравоз, пашчапаюцца колы на крыжавінах ці ў пух разляцяцца стрэлкі.

Але неяк абыходзілася добра; цягнік віхрам падлятаў да станцыі і раптам спыняўся як укопаны.

Праўда, калі якая-небудзь важная асоба набівала гуз на лбе пры такой астаноўцы - Андрэю даводзілася крута. Яго зводзілі з высокай будкі пасажырскага паравоза, і цэлага паўгода ён прымушаны быў ездзіць з таварнымі цягнікамі. Але толькі паўгода. Потым зноў - пасажырскі і, урэшце, кур'ерскі, на якім праездзіў Андрэй палавіну свайго жыцця.

Гэта нямала. Не жалезныя вочы, не сталёвыя рукі чалавек мае, а звычайныя вочы, звычайныя рукі чалавечыя. А агнёў на пуці не злічыш: і белыя, і зялёныя, і чырвоныя. Ззяюць яны на стрэлках, зіхацяць на семафорах высокіх, мігацяць на далёкай лініі. Паспрабуй, паўглядайся ў марозную ноч - у вятры, у завеі - на мігценне агнёў, паўглядайся не ноч і не год, а цэлыя гады, - праміргаеш зоркія вочы, памутнее бляск іхні, пагасне іх позірк. І не толькі вочы. Бачыш, высахлі грудзі - на іх дыхае страшыдла-печ, песціць холадам снежная замець - горача і маразяна.

Вось чаму на «кукушцы» Андрэй. Старасць. Немач. Вочы сталі нязоркія, вушы нячуткія, слабая рука - трасецца на рэгулятары. І не дзіва, калі счэпшчык Іван, які двойчы падаў сігнал «паравоз - пад вагоны», гучна лаецца:

- Не чуе, панчоха старая, хоць ты яму свішчы ні свішчы. Пайсці і падштурхнуць хіба, заснуў мо...

Счэпшчык ідзе да паравоза, лезе на прыступкі і прарэзліва свішчыць-верашчыць над самым Андрэевым вухам.

Задрамаўшы над топкай, Андрэй усхватваецца з перапалоху, працірае вочы і, агледзеўшыся, падступае з кулаком пад Іванаў нос:

- Ты глядзі ў мяне, блыха крыжавінная. Ужо я табе пакажу, як над вухам гугнець, людзей непакоіць. Калі-небудзь пападзешся, гад, прышчамлю буферамі, як жабу, - не піснеш...

- «Кукушкай» прышчэміш?

Андрэй не адказвае. Дый ці можна адказаць чалавеку, які так зняважліва ставіцца да паравоза. Хоць гэта і паравоз не паравоз, а так сабе, непаразуменне нейкае, але ўсё ж такі машына, і павінна яна павагу мець і пашану належную. А то нб табе, «куку-у-шка».

Андрэй моўчкі кладзе руку на рэгулятар і пагардліва пытае, гледзячы зверху ўніз на Івана:

- Куды?

- Айда на чацвёртую лінію, прычэпка вагонаў.

- Ну?

- Што - ну? Да транзітнага. Гружаныя. Падбаў у свой самагрэй пары.

- Ну, гэта ўжо мая справа.

Іван маўчыць. Андрэй торгае гудок, моўчкі паварочвае рэгулятар. Іржавы манеўровы паравоз пачынае дрыжаць усім сваім старым нутром, ахутваецца, як воблакамі, парай і раптоўна, забуксаваўшы і забразгаўшы на ўсе свае жалезіны і жалезінкі, кранаецца з месца.

- Змазаў бы хоць, вушы праскрыпіш, - не сцерпіць счэпшчык.

- Вось я ўжо калі-небудзь ды змажу, ну і змажу, месца жывога на табе не пакіну.

- Ну, годзе, чаго там, глядзі, куды едзеш...

Можна падумаць, што стары машыніст і счэпшчык злуюць адзін на другога, што яны лютыя ворагі, што яны толькі і думаюць аб помсце, крыўдах і іншых падобных рэчах.

Не, гэта старыя прыяцелі, прадвечныя дружбакі, якіх не разальеш вадой, не разгоніш парай. Многа рэек пасцёрлася за доўгія гады, пагнуліся кастылі, тысячы буксаў перагарэлі, паз'езджаны сотні паравозаў, а чалавечае жыццё - крэмень: ні яму сонца, ні золь, ні вятры, ні завеі. Кулдыкнецца паравоз пад адшыб, тут яму і канцы. А глядзіш, машыніст выберацца цэлы з-пад расшчэпленых колаў і праз дзень, праз другі зноў вядзе паравоз. Чалавек жывучы, а дружба яшчэ больш жывучая. Счэпшчык Іван быў калісь качагарам на паравозе і ў старыя гады ездзіў разам з Андрэем. Таму і дружбакі старыя. Вось і цяпер, калі счэпшчык блыхой шныпарыць паміж буфераў, Андрэй, назіраючы за ім са свае будкі, крычыць: