- Вот вы мяне ўсе за разбойніка лічылі... А я такі ж мілы чалавек, ну проста ж вот разлюбезны...

Ад яго адмахваліся, як ад назойлівай мухі.

Касмыль зайшоў у хату. Зялёны паўзмрок панаваў у ёй. Касмыль даўно пачаў баяцца цемені ночы, і, завесіўшы дзяружкамі вокны, ён запальваў запыленую лампадку, і яна гарэла ўсю ноч, цьмяна пабліскваючы праз мутнае зяленіва шкла ледзь прыкметнай іскаркай.

Касмыль лёг на ляжанку. Яе цеплыня была асабліва прыемнай у гэты час, калі густа завываў вецер у коміне і завіруха шархацела па сценах, білася ў вокны, аж калыхаліся старыя дзяружкі.

Касмыль успомніў пра сад Аксіннін. Дрэў пятнаццаць у ім адных толькі яблынь і груш, не лічачы вішняку... Камендант абяцаў... Можна будзе прадаць сядзібу з садком, гумно... Лішняя капейчына не завадзіць у кішэні...

У акно моцна пастукалі.

Касмыль прыўзняўся на локаць, прыслухаўся. Стук паўтарыўся, быў ён рэзкім, настойлівым. Касмыль хуценька падбег у кут, патушыў лампаду і, адхінуўшы ражок дзяружкі, пачаў асцярожна ўглядацца. Ён убачыў постаць нямецкага салдата. Паблізу стаяла яшчэ некалькі чалавек. І калі стук паўтарыўся, ён ціхенька азваўся:

- Ну я... Чаго там стук узнімаеце?

- Пан камендант патрабуе вас да сябе...

- То зараз...

І, лаючы ў думках неўгамонную натуру каменданта, ён нацягнуў валёнкі, ускінуў кажух і, спяшаючыся, выйшаў на двор, а адтуль, не ўступаючы ў асаблівыя гутаркі з салдатамі, - дзьмуў сіберны вецер, - разам з імі пайшоў да школы.

Усю ноч не змаўкала шалёная завіруха. Глуха шумелі, стагналі касматыя яліны, звонка парыпвалі маразявыя сосны, і дзесьці ў вяршынях дубоў перакатвалася, гудзела: гу-гу-гу-у... Цэлыя гурбішчы снегу - сухога, калючага, як іголкі, - кідаў вецер на яловыя лапы, на рыпучыя дзверы зямлянкі. Вецер урываўся ў бляшаны комін печкі, выдзьмухваў з яе попел, гаручыя іскры. Печка захліпалася, пачынала дымець. Тады з зямлянкі выходзіў чалавек, корпаўся ля коміна, папраўляў яго, застаўляў яловымі лапамі, абледзянелымі плашкамі дроў, - каб перашкодзіць ветру выдзьмухваць цяпло з лясной хаткі. Чалавек варочаўся ў зямлянку, цяжка прысаджваўся ля нар, што займалі палавіну прасторы. Быў ён высокі, і яму нязручна было сядзець на нізкім сасновым цюльпаку. Ён сутуліўся, зябка паціскаў плячмі. Яго густыя валасы серабрыліся на мігаючым святле газоўкі, ледзь асвятляўшай куточак нар, адкуль зрэдку чуліся слабыя, ледзь чутныя стогны. Маленькі чалавечак, загорнуты ў прасцірадлы, захутаны ў кажух, ляжаў там, ляжаў нерухомы, бездапаможны. Чалавек браў маленькую ручку, прыслухоўваўся да пульсу, прагным вухам лавіў ледзь чутнае, парыўчатае дыханне.

- Дачушка мая!.. - сарвалася з вуснаў сівога чалавека.

Ён беражліва ўзяў яе на рукі, устаў і, прыціскаючы да сябе ўвесь гэты скрутак, пачаў хадзіць, асцярожна перастаўляючы ногі, уздоўж нар - пяць крокаў туды, пяць крокаў назад. Глухаватым, асіплым голасам ён запеў калыханку:

Але песня не выходзіла. Ці ён забыўся на яе словы, ці нейкія думкі адцягвалі ад песні. Ён чуў гарачы шэпт. Цяжка было дабрацца да сэнсу паасобных слоў. Маленькі чалавек трызніў. Нешта гаварыў аб неўгамонніцы бабцы, якая пячэ для Вулькі аладкі, паліць печку, ездзіць у нямецкі абоз... Не... не... Яна не вінавата - бабка - у пажары... Гэта яе вугальчыкі, Вульчыны... І прыгожая сінічка... Ах, якая страшная, стра-а-шная сініца... Не да-а-й то Божа...

Слабенькі голас затухаў. Халадзелі маленькія пальчыкі. Чалавек палажыў сагрэты ім скрутак на нары, нецярпліва, прагна прыпаў калючай шчацінай вусоў да маленькага твару. Вульчыны губы былі халоднымі.

Чалавек праз сілу ўзняўся на ногі. Зірнуў яшчэ раз на маленькі тварык з апаленымі расніцамі, з чырвонымі плямінамі ад агню на шчоках, на лбу. І ціха-ціха, толькі і магла ўчуць яго словы заснуўшая навечна дзяўчынка, не то сказаў, не то запытаўся ў яе:

- Хто ж нам, мая маленькая сінічка, перашкодзіў жыць... Хто хоча нам смерці?

Новай палаткай прыкрыў яе ўсю, прыкрыў твар, адышоўся да дзвярэй.

- Хто ж хоча нам смерці?! - гнеўна крыкнуў ён, даўшы ўрэшце волю свайму голасу.

Страшны, аглушальны праклён страсянуў усю зямлянку, на якую хвіліну заглушыў шалёную завіруху.

Гарачым ілбом прынік чалавек да халоднага бервяна сцяны, замоўк, збіраючыся з думкамі.

Дзесьці ў вяршынях дубоў перакатвалася, гудзела шалёнае: гу... гу... гу-у-у... Але ў посвісце завірухі ўчуў ён чалавечыя крокі ля зямлянкі. Адышоўся ад сцяны, паправіў гімнасцёрку, правёў рукою па твару.

З клубамі марознай пары ў зямлянку не ўвайшоў, а ўкаціўся рухавы хлапчушка гадоў пятнаццаці-шаснаццаці. Яго запарушаная снегам постаць, ружовыя шчокі, гарэзлівыя вочы пыхалі такім здароўем, такой жыццярадаснасцю, што ён, спатыкнуўшыся аб парожак зямлянкі, аж засаромеўся крыху сваёй залішняй рухавасці.

- Дзядзенька... Андрэй Іванавіч... Выбачайце... Таварыш камандзір, зарэчанскі атрад прыслаў мяне далажыць вам, што ўрэшце-такі мы злавілі гэтага «чорнага палкоўніка»...

- Ну-у! - мімаволі вырвалася ў Андрэя Іванавіча, і сапраўды ўсцешанага такой навіной.

- А дзе ён дзенецца! Згуляў пад нашу дудку! Там і палажылі... У воўчым лажку ля мосціка... І адной кавалерыі чалавек пяцьдзесят: эсэс у эсэса, як на падбор...

- Ну, а як жа яна? - запытаўся ён ужо ціха, заўважыўшы на нарах накрыты палаткай кажушок. - Палягчэла ёй? Спіць? - Нават на цыпачкі стаў хлопец, каб не нарабіць залішняга грукату сваімі ботамі.

Чалавек нешта адказаў незразумелае, нешта махнуў рукой.

- А мы вот толькі коней запрагаем па доктара, з мястэчка думаем прывезці, з-пад самага носа ў немцаў!

Андрэй Іванавіч коратка загадаў:

- Не трэба...

Хлопец паглядзеў на яго, не разумеючы загаду.

- Не трэба, мой дружа... Яна памерла...

Часта-часта замігалі вочы хлапчыны, нібы лёгкі цень прабег па яго твары. Ён зняў шапку і ўсё цёр скронь, гледзячы ўніз, на асыпаную ігліцай падлогу.

Андрэй Іванавіч маўкліва падкладаў у печку пахучыя смалякі.

Да самай раніцы прыходзілі і выходзілі людзі з зямлянкі. Наведвалі чалавека, каб дапамагчы яму перайсці праз вялікае чалавечае гора.

А на сяле былі свае навіны.

Жанчыны пайшлі раніцой у школу здаваць малако, якое насілі яны туды штодня. У старажоўцы, дзе прымалася малако, нікога не было. Пуста было і ў школе. Праз два разбітыя акны і адкрытыя насцеж дзверы гуляў вецер. Цэлыя сумёты снегу намяло на падлогу. Немцаў не было, хаця і стаялі іх нары з пасцелямі. На сценах віселі іх ранцы, уся салдацкая гаспадарка была на месцы. Але салдатаў не было. Пайшлі запытацца ў старасты. Старасту таксама не знайшлі. Яго хата пуставала. І толькі тут заўважылі стары дуб, які звычайна абыходзілі, стараючыся не праходзіць каля яго. На высокім, абпаленым калісьці маланкай суку раскачваліся на вяроўцы два чалавекі. Жанчыны боязна падышлі бліжэй і пазналі ў вісеўшых старасту і каменданта. Яны віселі на адной пятлі, абняўшыся, твар у твар, нібы застыглі ў доўгім прыяцельскім пацалунку. Абсыпаючы шорсткім снегам, вецер раскачваў іх з боку на бок, і яны калыхаліся пад посвіст завірухі на гэтых нябачаных страшэнных качэлях.

- Дацалавалася, касматая душа!..

Нехта ўспомніў пра сабаку.

Нехта сказаў пра юду.

Нехта проста сплюнуў.

А завіруха гудзела, намятала гурбы, прыкрывала снегам чорныя галавешкі пажарышча.

Людзі моўчкі разышліся па хатах, падалей ад таго месца, дзе глуха парыпваў пад шалёным ветрам апалены маланкаю дубовы сук.

1942