Палкоўнік паволі ўзнімаўся на сваім крэсле і, ухапіўшыся рукамі за край стала, цягнуўся да твару Васіля. Косткі пальцаў палкоўніцкіх напяліся і пабялелі, у завілінках сіняга шрама праступіла жывая чырвань, яго голас зрываўся, хрыпеў:

- З кім... га-а-ворыш... ты-ы?

- З сабакам... Але вы горш ад сабак... Вы забіваеце маленькіх дзяцей, вы храбры супраць бяззбройных... Вы... Ну, ну, не храбрыся... Я ж не магу цяпер адказаць табе куляй на кулю, але...

І, сабраўшы апошнія сілы, плюнуў Васіль проста ў вочы палкоўніку. Суха хлопнулі частыя стрэлы. Увесь парабелум разрадзіў пан палкоўнік. Пасля павярнуўся да Аксінні і глянуў на яе налітымі крывёю вачыма. Зірнуўшы яшчэ раз на пусты рэвальвер, рэзка кінуў:

- Павесіць!

Салдаты вынеслі цела Васіля, вывелі Аксінню, спяшаючыся спаласквалі вадой і замывалі падлогу, ухіляючыся ад палкоўніцкіх ботаў. Палкоўнік хадзіў, узрушаны, з кута ў куток, проста па лужынах. Стаялі навыцяжку афіцэры. Камендант адчуваў сябе вінаватым. Недзе ў глыбіні душы варушылася далёкая думка, што, відаць, абміне яго Жалезны крыж, які спадзяваўся ён атрымаць за ўсю гэтую справу. Цяжка дагадзіць такому начальніку, як пан палкоўнік.

Але палкоўнік гаварыў ужо мякчэй:

- Вось што, пан камендант... Мы павінны іх так застрашыць, так напужаць, каб у іх заўсёды валасы стаялі дыбам... Такая нечуваная нахабнасць!

- Іменна, іменна, пан палкоўнік... - падтакваў супакоены камендант.

Аксінню пакаралі раніцой. Яе павесілі на старым дубе, што высіўся супроць школы. Перад гэтым сагналі ўвесь народ з вёскі. Доўга ўсё пыталіся аб нечым немцы ў Аксінні. Яна стаяла, старая, сухенькая, на століку, прынесеным немцамі са школы. На доўгім століку выразна віднелася чарнільная пляма, вельмі падобная на след дзіцячай далонькі. Аксінні моцна, моцна захацелася ўбачыць гэтую цёплую дзіцячую лапку, што пакінула свой след. То ж было, відаць, яшчэ да вайны, у тую зіму. Тады і ў школе звінелі дзіцячыя галасы, і пад гэтым дубам дзіцячыя лапкі лавілі мячык вясной...

Ціхі вецер развяваў непакрытыя валасы Аксінні, дробныя сняжынкі трапяталіся на яе брывах, а яна ўсё кланялася, кланялася народу і ледзь чутна гаварыла:

- Вы не бойцеся, добрыя людцы... Вы не бойцеся, што яны мяне вешаюць... Яны ж баяцца мяне... Яны ж вас баяцца...

З натоўпу людзей чуліся ціхія ўсхліпы, і чыйсьці голас груба прарэзаў паветра:

- Душагубы!.. Прыйдзе і на вас пагібель...

Па рэзкай камандзе ўзлаванага палкоўніка салдаты пачалі разганяць народ, які толькі што яны зганялі. Стараста, робячы напалоханы выгляд, угаварваў жанчын:

- Бабанькі мае, адыдзіцеся... Ці вам жа глядзець на гэта...

Народ разыходзіўся.

Тады яшчэ раз запыталі Аксінню, каб сказала яна, хто ж яшчэ з сяла, акрамя яе, ведае аб партызанах, аб іх зямлянках.

Аксіння нібы задумалася на хвіліну, нібы ўспамінала аб чым. Усё пражытае прайшло ў адзін міг перад вачыма, выразна, ясна, як гэтая вось снежная раніца, як след дзіцячай лапкі на школьным стале. Некалі былі такія лапкі і ў Андрэя, і ў... Васіля. Замучылі Васіля... Яна глянула яшчэ на вуліцу, на народ, спыніла свой позірк на старасце, на Касмылі, які стараўся трымацца непрыкметна ўбаку. Яго рэдзенькая, касмыльком, бародка матлялася з боку ў бок, і рыжыя валасінкі выбіваліся з барады, трымцелі на ветры. Спакойна і ціха праказала Аксіння:

- Вы вот у мяне ўсё пытаецеся, а я нічога вам не скажу... Каб і ведала, усё роўна не сказала б... Вот ён... Ён ўсё ведае... Усё ведае, да нітачкі... Ё-о-н знае...

З усяго пляча ўдарыў палкоўнік цяжкім гарапнікам па галаве Касмыля. Той аж паваліўся і, поўзаючы на каленях, залямантаваў на ўсю вуліцу:

- А паночак жа мой, а за што ж гэта вы мяне... Пан камендант, скажыце ж вы яму...

Камендант шапнуў нешта на вуха палкоўніку і падняў на ногі старасту. Тут жа сказаў яму:

- Гэта нічога... Маленькае непаразуменне...

Палкоўнік не зірнуў нават на разгублены, збянтэжаны твар Касмыля, моўчкі кіўнуў рукой, каб канчалі ўсю гэтую справу, якая паказалася яму цяпер шэрай, зусім нецікавай. Не такіх вынікаў чакаў ён ад гэтай шыбеніцы, ад гэтага пакарання. Куды прыемней, калі поўзае чалавек перад табой, распасцёршыся ў пылу і праху, жаласна скуголіць аб такой малюсенькай рэчы, як звычайнае чалавечае жыццё. Ты адчуваеш сябе тады Богам, ты вышэй Бога, у тваіх руках жыццё і смерць падобных табе. А тут... Дзіўныя, недарэчныя людзі. Адзін ідзе на смерць напралом, сам падганяе сваю бязлітасную кулю... Фанатыкі... Другі... вот жа... памірае, нібы радуецца чаму... памірае і не глядзіць на цябе, не гаворыць з табой, не хоча заўважыць цябе, нібы ты пылінка, нібы ты поўная нікчэмнасць, не вартая нават праклёну... усё гэта незразумела, гэта нават... страшна...

Загадаўшы салдатам, каб падпалілі партызанскую хату, палкоўнік моўчкі ўсеўся на каня і, нават не развітаўшыся як след з камендантам, падаўся са сваім эскадронам з сяла. Пануры, маўклівы, ехаў ён уперадзе эскадрона і, выехаўшы з сяла, пусціў каня ў шалёны галоп, каб неяк развеяць недарэчныя думкі, скінуць з сябе прыкрае здранцвенне. Дзесьці цяжка плёскалася на дне сэрца глухая, чорная злосць. І ён адчуваў, што няма ёй ніякага выхаду, няма задаволенасці.

Ля пажару завіхаўся Касмыль. Ён вельмі баяўся, каб агонь не перакінуўся на яго сялібу, выгнаў цэлую чараду жанчын, і тыя мітусіліся на вуліцы, на двары, расцягвалі плот, ламалі паветку, каб не даць агню вялікай волі. Калі снапы іскраў пасыпаліся з асядаўшай страхі, з сенцаў выкаціўся маленькі гарэўшы клубочак. Жанчыны, што былі бліжэй, з жахам падхапілі яго на рукі, прытушылі снегам, хусткамі. Захутаўшы ў кажух, адна жанчына панесла яго далей ад пажару і ўсё прыгаварвала ціхенька:

- Божа ж мой, Божа... Чаму ж ты, Вулька, не адгукнулася, мы ж цябе клікалі і праз акно, і праз сенцы...

- Я дужа баялася... Бабка як пайшла, дык і не прыходзіла... Я ўсю ноч адна праплакала... Ды прыходзілі немцы, дык я схавалася на вышках... А тут, цётачка, пажар... Я дужа баялася дзядзькі Касмыля, можа, гэта ад вугальчыкаў пажар... Але ж бабка не паліла ўчора печы... А мне вельмі балюча... Мне вельмі балюча... Мне ўсё баліць!..

Жанчына спяшалася як мага, каб хутчэй данесці да хаты маленькае, абгарэўшае, ціха стогнучае дзіця.

Касмыля разы са два выклікалі да каменданта. Былі то ўсё розныя дробныя справы: сена, салома, расчыстка дарог ад снегу... Пра партызан камендант не гаварыў, але Касмыль адчуваў, што імі заняты ўсе думкі каменданта.

- Глядзі, каб яе не знімалі... Гэта не лішняе для навукі...

Касмыль не перапытваў, ён ведаў, аб чым гаворыць камендант. Аднак ён быў і крыху незадаволены камендантам. Колькі той нарабіў яму розных абяцанак... А сённяшні гарапнік? Нават свайму начальніку не расказаў камендант як след аб ім, аб старасту... Гэта крыху псавала настрой, але выгляд патухшага пажарышча, ля якога праходзіў Касмыль, неяк адразу адагнаў ад яго ўсе гэтыя дробязі, гэтыя, па-а-думаеш, непаразуменні. Ён нават спыніўся на хвіліну ля бялеўшай на пажарышчы печы. Узіраючыся на яе закопчаны і такі суровы паначы комін, на які кідаў вецер цэлыя прыгаршчы сухога жорсткага снегу, Касмыль адчуў, як пацяплела ў яго на сэрцы. Пабялеўшы і аплыўшы ад гарачыні чыгунок пацешна выглядаў з цёмнага чалесніка печы, такой недарэчнай цяпер, страціўшай цяплынь чалавечага ачага, усю ўтульнасць скромнага сялянскага жытла.

Ён уздыхнуў і выціснуў на твары нешта падобнае на ўсмешку.

- Дык вось як, Андрэй Іванавіч... Выходзіць, не ты мяне падсадзіў, а я цябе падсадзіў... Можа, і да самага цябе дабяруся, каб аддзячыць табе за ўсю тваю старую ласку... Вы яшчэ не ведалі мяне, Сідара Лупянка...

Ён пайшоў, не спяшаючыся, дахаты, успамінаючы сякія-такія даўно забытыя справы. Прыгадаў, як дваццаць год назад падсадзіў яго Андрэй Іванавіч, тады яшчэ жаўтароты камсамол, падсадзіў на цэлых два гады турмы. А за што б, запытацца? Якая яму была справа, падшывальцу Андрэю, што ён, Лупянок, вазіў кантрабанду... Ну і вазіў... Не яго ж скурай рызыкаваў ён, Лупянок, а сваёй жа, уласнай. І дамок харошы паставіў... І ўсё на дробязях... Ну сахарын, ну соль, спірт і... яшчэ там усякія глупствы. Ды ён жа, Лупянок, і галоўным не быў... Дык навошта ж тады чалавека на два гады ў камеру браць?.. А дзесяць год таму назад... Сур'ёзна тады падсадзіў Андрэй Іванавіч, аж на цэлых восем год падсадзіў. Што казаць, не зусім чыста зрабіў тады ён, Лупянок. Пад п'яную руку ўсё ішло, як угаварваў яго багаты сват падпаліць калгасны кароўнік. Падпаліць падпаліў, а шапку сваю з п'яных воч ля кароўніка і пакінуў. Былога свата-кулака расстралялі, а яго, Лупянка, на восем год у турму. І жонка яго кінула, нават развітацца не прыйшла. Так і перадала праз людзей, што не хоча болей жыць з п'яніцам, з наймітам захрыбетніцкім... А чым жа ён быў вінаваты? Што хацеў прыдбаць сям'і харошы дамок ды дурную капейку ўхапіць з аднаго маху, з налёту. Што і казаць, выйшла жытка ў яго, у Лупянка, немудрашчая. І калі прыйшоў з турмы, не дужа ўядаўся ў працу, усё прыглядаўся, да якога месца сябе прыляпіць, каб зацішней было і вальготней. Да зямлі асабліва не цягнуўся, бо на грудзі быў слабы, як казаў ён, і рукі на грабільне дрыжалі. Пабыў вартаўніком, дапамагаў на малочнай ферме. Потым за рахункавода паставілі, бо вельмі ж разбіраўся ў лічбах, меў схільнасць да іх. Так і рыпеў паціху пяром. Калі выпіваў часам лішнюю чарку, тады лез цалавацца да ўсіх і, слінячы кудзелістую барадзёнку, нібы ўгаварваў людзей: