- Ах, як цяжка на сэрцы, і нібы заслона якая ўпала на вочы, нічога не відаць.

Аксіння вобмацкам знайшла дзверы гумна, асцярожна адчыніла іх, падышла, нахілілася да дзвярэй ёўні, прыслухалася.

- Сынок мой! - ціха пазвала яна. - Сыночак!

Прыгнуўшыся, яна залезла ў ёўню і, стаўшы на калені, аблазіла кожны куток, абмацала рукой цагляную печку, сухія жэрдкі асецяў, з якіх сыпалася пад рукой саламяная пацяруха. Пахла жытнім коласам і мышамі. Спяшаючыся, яна абышла кожны куток гумна, абмацала гурт аўсянай саломы, што ляжаў ля сцяны. З-пад саломы выняла і несла асцярожна, дзвюма рукамі, маленькае ружжо. Яна яшчэ раз агледзела яго пры змрочным святле, якое ішло ад снегу. Гэта было яго ружжо. Палажыла ізноў на старое месца, куды хавала яна яго і раней. Стаўшы пасярэдзіне гумна, яшчэ раз прагна ўслухалася ў начную цемень, сілячыся ўлавіць, учуць след жывога чалавечага дыхання.

- Адгукніся ж, сынок мой!

Але навакол было ціха, так ціха, што чуваць было, як церушыліся сняжынкі на саламянай страсе гумна.

Аксінні здавалася, што яна заблудзілася, такой доўгай была яе хадзьба дахаты. Але навакол былі ўсё тыя ж, яшчэ саджаныя ёю ўдваіх з нябожчыкам мужыком яблыні і вішні, той жа плот, тая ж бярвенчатая загарадзь двара. У галаве роіліся абрыўкі думак, і іх цяжка было прывесці да парадку. Навошта даручыла яна тую справу неразумнаму дзіцяці?.. А як жа было зрабіць іначай?.. Каб замёрз?.. Канечне, можна было папрасіць каго-небудзь з дарослых... Але ці даверыш жа чужым людзям такую справу?

Калі на дварэ яе хапілі за рукі, яна не здзівілася і не спалохалася. Ну што ж? Толькі запытала:

- Што вы хочаце ад мяне, добрыя людзі?

Ёй нічога не сказалі і, вывеўшы з двара, павялі па вуліцы. Цьмяна паблісквалі шырокія штыкі вінтовак.

«Відаць, да каменданта, а можа, да старасты...»

Яна ўявіла сабе старасту, яго рэдзенькую, касмыльком, бараду і вечную ўхмылку на нездаровым, зеленаватым твары. Заўсёды, як усміхнецца ён ды гляне на цябе, дык нібы дзесяць цаглін адразу павісне на душы. Такая ўжо ўсмешка ў яго, Сідара Лупянка, ці як звалі яго за вочы, - Касмыля...

Але салдаты прамінулі суседаву хату.

«Значыць, да каменданта...»

Яе падводзілі да школы.

За шалёўчатай перагародкай іграў губны гармонік, і грубыя салдацкія галасы ўпаўголаса выводзілі нейкую песню. Два вартавых пераміналіся з нагі на нагу і ненатуральна выцягваліся ў струнку, калі камендант - не малады, але і не стары яшчэ афіцэр у лейтэнанцкім мундзіры - пазіраў на іх ці ўпамінаў, гаворачы па тэлефону, чын пана палкоўніка. Камендант быў чымсьці ўсхваляваны, часта станавіўся навыцяжку з тэлефоннай трубкай ля вуха і нават памкнуўся быў свабоднай рукой аддаць чэсць, але спахапіўся ў час і ўсё паўтараў раз за разам:

- Слухаю, пан палкоўнік! Ёсць, пан палкоўнік!

Урэшце ён палажыў трубку і стаў хадзіць з кутка ў куток, узбуджаны, узрушаны, час ад часу паціраючы задаволена рукі. Стаўшы супроць Васіля і нецярпліва абкусваючы кончыкі сігары, скоса зірнуў на яго.

Гарачыя, як вугалі, глядзелі на каменданта немігаючыя заняпалыя вочы чалавека. Навісь русых брывей сыходзілася над пераноссем, тапырылася ў складках нахмуранага лба. Насуплены позірк даводзіў да шалу каменданта.

Але, перасільваючы сябе, афіцэр загаварыў ціха, спакойна:

- Шкада, канечне, што не мне прыйдзецца дапытваць цябе. Ты б у мяне загаварыў!.. Ты б у мяне стаў шаўковым!.. Але добра... Адно, што павінен памятаць: палкоўнік - чалавек сур'ёзны. Гутарка з табой будзе кароткая... Што можна табе параіць: сказаць толькі праўду... спакойна... не хвалюючыся... без лішніх фокусаў... Ніякай жа небяспекі табе тады не будзе... Памятай толькі: мы ўсё ведаем. Цябе завуць Васілём... Камсамолец... Можа, не ты ўзарваў мост, скажаш? Узарваў... Так, так... Вось і шнур... Можа, скажаш, не твой? І брат ёсць у цябе старэйшы... Андрэй... Скажаш, дзе ён цяпер?.. Ён жа камандзірам у вас там. І, канечне, маці ёсць... Аксіння... Вот бачыш... А ты думаеш, мы нічога не ведаем... Гуляць у маўчанку зусім бескарысна... тым больш перад панам палкоўнікам...

Ён многа яшчэ гаварыў. Але словы яго праходзілі неяк міма свядомасці Васіля, выклікаючы толькі нейкія цьмяныя думкі, абрыўкі ўспамінаў, няясныя вобразы перажытага, перадуманага. Так, ён узарваў мост... Яго шнур... Пракляты шнур, які прыйшлося замяніць другім, карацейшым. Таму і не паспеў ён адысціся далей... Аскабалкам жалеза яму перабіла плячо, моцна ўдарыла ў грудзі. Колькі часу ён праляжаў там, на мокрым снезе? Ён толькі памятае, як, зірнуўшы ў цёмнае начное неба, ён заўважыў водбліскі халоднага трапяткога святла. Ля чыгункі пускалі ракеты, шукалі кагосьці... Снег падаў густымі, частымі камякамі. Перасільваючы востры боль, ён устаў і пайшоў цераз узлессе, праз маладыя дубняковыя параснікі. Хутка яго праглынуў густы, высокі бор. Толькі пад самую раніцу дабраўся ён, дапоўз да ўскраіны роднай вёскі. Яму не трэба было ісці туды, але ён замярзаў. Зусім абледзянела плячо, ён не мог зняць аўтамата з пляча. Вось і гумно... Змрочная, халодная ёўня... Ахапак саломы. Забыццё... Напалоханыя вочы мацеры... І радасць, і страх на яе такім жа родным, такім жа блізкім твары... «Сыночак мой, сыночак, ці табе ж, маладому, так рана шукаць лютае смерці!..»

Ах, як баліць плячо!.. Пякучы боль прастроміў усё цела. Падхапіўшы пад рукі, вартавыя паставілі яго на ногі. У пакоі стала шумна. Некалькі афіцэраў распраналі шынялі. За сталом ужо сядзеў палкоўнік, і заклапочаны камендант пачціва дакладваў яму аб справах. Чашка гарачай кавы дымілася перад палкоўнікам. Не гледзячы на каменданта, ён выслухоўваў яго рапарт, зрэдку перабіваючы рэзкімі запытаннямі. Тады торгаўся сіняваты шрам на твары палкоўніка, і яго правае века заходзілася ў драбнюткім ціку. Палкоўнік пагладжваў вока доўгімі пальцамі, і чорны персцень на пальцы цьмяна пабліскваў пры свеце газоўкі.

Васіль бачыў гэты пярсцёнак і ўспомніў, як яшчэ ўвосень гэты чалавек у зарэчным сяле тапіў людзей на балоце. Сярод іх былі дзеці... Гэта быў сам камандзір кавалерыйскага эсэсаўскага палка, ці, як празвалі яго партызаны, - «чорны палкоўнік».

Яго думкі спыніла рэзкая каманда. Вартавыя адышліся назад, да сценкі. Пачаўся допыт. Хто? Адкуль? Чаму ўзарваў мост? Дзе штаб? Ах, якія яны ўсе аднолькавыя... Вось вазьмі і палажы перад імі штаб... Брата пашлі на шыбеніцу... Уласнымі рукамі задушы матулю... Радзіму-маці затапчы ў балота, стань на грудзі ёй забруджаным ботам...

Васіль маўчаў, не абзываўся ніводным словам. Чорны пярсцёнак мігцеў перад вачыма і мяняў свой колер, рабіўся шэрым. Палкоўнік ужо крычаў, дзіка, шалёна:

- На калені, бандыт!

Афіцэр выхапіў у часавога вінтоўку, жалезным прыкладам ударыў наводмаш па каленках звязанага чалавека. Глухі стогн прарэзаў хвілінную цішыню, і кісці рук вартавога затрымцелі дробна-дробна. Звязаны чалавек упаў на падлогу, замоўк. У пакой увялі Аксінню. Яна кінулася была да распасцёртай постаці на падлозе, але яе груба адцягнулі назад, да дзвярэй. Прыхіліўшыся да сцяны, яна стаяла і зняможана ківала галавой.

Салдаты выплюхнулі вядро вады на знявечаную постаць чалавека. І калі той паварушыўся, яны выйшлі па камандзе за дзверы. Палкоўнік чакаў. Васіль заўважыў Аксінню. Яго мокры твар сагрэла ледзь прыкметная ўсмешка.

- Ідзі дахаты, матуля, табе не трэба бачыць іх. Не трэба быць тут...

Прыкмеціўшы вартавых, якія стаялі ля маці, ён вінавата сказаў:

- Даруй мне, родная, што праз мяне...

- А-а... загаварыў, па-а-н партызан... - ажывіўся палкоўнік. - Ну што ж, так бы даўно... Можа, што і скажаш талковае...

- Скажу... - суха прашаптаў Васіль, і, прыўзняўшы галаву, - гэта каштавала яму балючых намаганняў, - ён глядзеў на палкоўніка нейкім дзіўным, пасвятлелым позіркам. Скатваліся каплі вады з мокрых валасоў, траплялі на шчокі, на засмяглыя губы. Твар чалавека рабіўся падцягнутым, жорсткім. - Я скажу вам... Гора вам будзе... Смерць вам будзе... Чорная, паганая смерць... І я шкадую толькі, што не мне прыйдзецца біць вас, не мне... Але вам не выйсці жывымі з маёй зямлі, і гніць вы будзеце, як прыдарожныя чэрві, бо наша зямля не захоча прымаць вас, сабак...