- Ды на гэта вы майстры... На што другое зломкі...

- Айда, айда, пагавары болей.

Хведара пакінулі ў халоднай. На яго вялося следства па забойству Лявона Ражка.

Прыхадзіў па начах. Азіраючыся па баках, расплятаў касу, песціў, лашчыўся, цалаваў украдкі. Прачыналася.

- Гэта ты зноў?

- Таццяначка, ну чаго б табе сердаваць, калі ж дужа я цябе кахаю...

- Як сабака палку.

- Табе жарты ўсё. Як перад Богам кажу. Не верыш ты мне, а запытаць бы чаму? Ці я, сказаў бы, кепскае што зрабіў. Я ж ад усёй душы. І як казаў, так і зробім...

- І бацькі не папытаеш? Так ён табе гэта хутар і адрэжа. Чакай вот...

- Бацька? Што ён? Ці з ім век векаваць? Мала там, што ён скажа... - Схамянуўшыся: - Ды ён жа і не супроць... Мне, кажа, усё роўна... Што мне бацька?

- І праўду гэта ты?

- Ну, кажу ж табе, што праўду...

«Брэша, дальбог жа, брэша...» - у думках было... Але такі сукрысты чуб казыча шчаку, шыю... Ад рук яго разліваецца млявасць, набрыняе цела ёй - паварушыцца лень, вот ляжала б ноч так ды прыслухоўвалася б, як сэрца тахкае і яго вот: блізка так, блізка. Спала потым глыбокім сном, прачыналася, калі ўжо кароў выганялі. І ў думках тады злосць на сябе напускала.

«Ізноў... Сілы тае няма, каб пагнаць яго, ад сябе адштурхнуць... Бо чуе сэрца, не кампанія ён, не мая кампанія... Дзе б то гэта відана, ды каб за такога багацея выйсці... А мо што й выйдзе? Чаго не бывае тым часам...»

Але не верылася. І днём унікала, каб спаткацца з ім дзе. Ды й ён, відаць, не шукаў гэтых стрэч, каб днём, на людзях. Калі ж спатыкаліся часам - нібыта й не было нічога, нібыта й незнаёмыя зусім. Прывітаюцца як суседзі, ды і годзе.

Толькі бабы перашэптваліся:

- Глядзі ты іх, і знаку не падаюць...

Ды матка раніцою часам зірне так, аглядзіць падазрона:

- Нешта, мая ты Таццяна, сінцы ў цябе пад вачмі...

- А ты ў сябе пашукай дзе...

- Гля-я-дзі... Язык караслівы... І так вэрхалу ў хаце, што на базары тым... Дык ты ўжо хаця б, як людзі...

- Ды ўжо ж так, а не іначай...

Снедала моўчкі і ішла на работу: ці то бульбу капаць, ці парадкаваць капусту куды, яблычкі абіраць... А следам думка заўсёды: «Няўжо то будзе? Не дай жа, Божа...» І калі купалася на рэчцы, бялізну перучы, пазірала на сябе, пазірала нібы ўпотайкі, сарамяжліва, каб жа то ды не ўбачыць чаго. І нічога не бачыла: той жа стан, тая ж пруткая каса і ногі тыя ж самыя, пругкія ногі - не адчуваеш іх пад сабой. Пругкія ногі, не ўшчыкнуць іх хлапцам, калі бязуляць часам. Толькі хада стала другой, няйначай, асцярожная, не такая таропкая. І адтаго, мусіць, што да сябе прыслухалася, бачыць сябе захацела. Дзіва-то, сябе ўбачыць.

І ўбачыла потым. Спахмурнела адразу, звузіліся на шчэлкі гарэзныя вочы. І зразумела, што ад долі тае не адкараскаешся, звязала яна ланцугамі цябе, не выкруцішся.

«Дык жа возьме...» - суцяшала сябе. Суцяшала і не верыла. Думкі-то былі хіба так, для прыліку.

Ваўчыцаю пазірала матка. І рукою - у мякіне і ў шалупіннях - тыкала ў стан:

- Дабегалася-такі, поскудзь...

- Ну, і дабегалася... А табе што, карціць? - агрызалася і выходзіла куды, каб за працаю ўнікнуць думак гэтых, звадыякаў тых чорных.

Ужо восень слалася па зямлі павучыннем срэбным, канала лета днямі цёплымі, на душы адыходлівымі. Абралі слівы ў садах, і толькі яблыкі тыя антонаўкі паварочвалі да сонца свае жоўтыя бакі, сокам наліваныя, ядраныя, пахучыя. Калі выйдзеш вот на рэчку, падыхне вецер з мястэчка, і запахне тады дымам і яблыкамі. Ды яшчэ з гумнаў цеплынёй нясе, жытняю, саламянай - хлебны пах такі, хмялявы. Цеплынёй патыхае, бо раніцы зябкія, трава па сцежках каляная, сцюдзёная, інеем упрыгожаная.

За рэчкаю Банадыся сустрэла, выпадкова - той платы гарадзіў. Азірнуўся палахліва, пад нос мармытнуў:

- Нешта ты за мной занадта ходзіш?

- Як гэта так?

Змоўчаў.

Так і сядзелі моўчкі на жэрдках. Церабіў кутасы свайго пояса Банадысь, паглядаў нецярпліва - калі то пойдзе яна. А Таццяна ўзіралася на дрэвы, на бярозы пры гасцінцы. У ціхай задуме стаялі яны пад сонцам у барвяных вопратках, і дзе-нідзе трапляліся сярод іх дубы зялёныя. Іх-то яшчэ не кранула восень, пашкадавала - а няхай яшчэ вот пакрасуюць, падгадуюць жалуды свае, а тады ўжо і лісце скінуць, счарнелае, пажоўклае. І дзе-нідзе нібы полымем крывавым гарэлі кляны, аж зіхацелі пад сонцам іхнія пышныя кароны. З іх сыпалася залатая луска, церушылі кляны лісты свае, жоўтыя, агнявыя, каб сустрэць голым веццем зіму ды зімовыя вятры, завеі. Рэчка была ціхая, спакойная, нібы чым улагодненая. І такая ж вада празрыстая ў ёй, як сляза, як крышталь, - усе каменьчыкі мітусяцца на дне, ходзяць па іх, свецяцца зайкі сонечныя. Восеньскія. Аж да самага дна дабіраюцца сонечныя праменні, а вада ўсё ж халодная, настыглая.

Устрапянулася.

- Ды як жа, Банадыська?

- Ты гэта аб чым?

- Як жа, кажу, нам быць з табой? Калі мілаваліся, дык горы суліў тады залатыя... А цяпер туляешся, за вярсту ходзіш... Дзе ж вочы твае былі? Хіба шкураю сабачай яны падшыты ў цябе?

Маўчаў Банадысь, толькі носам сапеў. І віхор той раскудлачыўся, прыліп на лбе. Пазірае сабе пад ногі.

- Дык як жа, пытаюся, будзе? Дзіцёнка ж вот чакаю.

- Ды што ты, Таццяна, да мяне чэпішся? Ну, гулялі... Ну, добра... І які там дзіцёнак?

І колькі сілы было, сабрала ў кулак ды наводліў па твару. Аж потырч паляцеў, выцяўшыся аб жэрдкі. Палахліва адтуль, з зямлі:

- Дык чаго ж ты ўсхадзілася так? Я ж казаў табе... Дальбог жа, не маню - вот пагавару ўжо з бацькам, памяркую з ім...

- А тады ты пытаўся бацькі, як да мяне ліпучкай той чапіўся, смалою лез? У-у... слімак ты... Вылівак няшчасны, каму паддалася толькі...

І пайшла, не азіраючыся, на агароды.

Банадысь цёр шчаку, ныў падбіты зуб, сплюнуў пад жэрдкі.

- Ну й рука... Каб цябе перуны спалілі...

Нядзеля была. Толькі-толькі каровы павыганялі на выган. Рыпелі журавы калодзежаў, ды з комінаў хат віліся істужкі празрыстага дыму, купчыліся ўгары, растайвалі там, дзе паблісквалі на сонцы серабрынкі павучыння. Дзень быў цёплы, пагодлівы.

Торапка бег Сяргей, аж засопся. Бег і крычаў:

- Паймаў жа, браткі, дальбог, паймаў...

І твар яго быў радасны, светлы. Нібы іскрылася радасць гэтая з яго, цвіла на ім. Ля Алтэравай хаты прыпыніў крыху бег. На ганках Алтэр стаяў, даставаў папяросу, прыкурыць цэліўся. Пачуўшы голас Сяргея, паклікаў яго:

- Дык нясі хіба да мяне, калі паймаў... Што там, мірона, а мо сома падцэліў?

- Ужо ж паймаў...

З крам каторыя падбеглі: Еўніха, руды Абрум, Чырвонец падышоў, манапольшчык - зацікавіліся, у чым-та чалавеку пашанцавала.

- Лявона паймаў...

- Што ты вярзеш, якога Лявона?

- Ды нашага ж, Ражка... Дзён з дванаццаць, бадай, як загінуў, дык вот пад самай каражынай... Паехаў па шнур я, ставіў там... Гляджу, пад каражынай тапельнік ляжыць, я за яго...

- Слухай ты, Сяргей, табе я гавару... Ідзі ты, чалавеча, ад маёй хаты... Добры ты чалавек, і не скажу худога слова пра цябе, а толькі ідзі, братка, ідзі... не стой... - рукамі замахаў Алтэр, а сам хуценька ў хату, нават папяросу на ганку пакінуў. За Алтэрам і ўсе - ціхенька, ціхенька ды падаліся хто куды, па сваіх справах. Толькі Чырвонец застаўся, запытаў:

- І што ты з ім думаеш рабіць?

- Як што? Начальству ж трэба сказаць, няхай парадак дадуць, да закона чалавека прывядуць. - І сам рукамі разводзіў. - Ну й народ, ну й людзі. Вот табе, беднаму чалавеку, і памры, дык і пабягуць усе, у вочы табе зірнуць пабаяцца, вочы твае прыплюшчыць...

Пайшоў паціху па старасту, па ўрадніка. Хутка ўзялі панятых, паклікалі старога фельшара, на бераг пайшлі. У чоўне, выцягнутым на пясок, ляжаў разбухлы, пачарнелы труп. Ужо нос пачаў аслізацца, зацягнуліся мутнаю тванню вочы, непамерна ўздуўся жывот.