- Даруй Ты ім, паганцам, хіба яны разумеюць...

То гуляла на цвінтары моладзь - хлапцы, дзяўчаты. Неўгамонная пісклявая малеча віхрам насілася ля агароджы, ля распрэжаных вазоў, ля панскага саду, што насунуўся на цэркву купкамі клёнаў і ліп ды высокім яловым штакетам.

Гудзелі званы на дванаццаць Евангелляў, дрыжала званіца тады і дрыжала паветра, пахучае, вясновае, пад глыбокім і чорным небам. І захліпаліся сэрцы дзявочыя, сціналіся грудзі. Ды дзе-нідзе па змрочных кутках пішчалі дзяўчаты, рагаталі хлопцы і ўзнімаўся гармідар цэлы. Стары Лаўрэн, які выходзіў, каб падаць знак на званіцу, дакорліва ківаў галавой ды кідаў з ганкаў царкоўных:

- Ах жа і шкнарадзь гэтая... Ні ім месца святое, ні ім слова тое евангельскае... То ж распуста...

Але гаварыў так, абы гаварыць. І, зірнуўшы на зоры - то ж год ураджайным будзе, колькі іх высыпала, - браўся за вяроўку, торгаў яе, знак падаваў на званіцу, каб не праспаў званар, не прапусціў чарговае Евангелле.

Ля дзвярэй Настуля стаяла. Прыслухалася да звону, да слоў евангельскіх, да звонкіх галасоў. Спрабавала маліцца, углядалася ў твар Багародзіцы, да той застыглай усмешкі, з якой пазірала Багародзіца на свайго Сына. І нічога нельга было разгадаць у гэтай усмешцы, абыякавай, нерухомай, халоднай. Таму й на сэрцы было суха, не ішлі словы малітвы, нібы садніла і гарэніла на душы. Стаялі перад алтаром стараста Хвядос, жаўцеў Цыбалаў кажух, і кажух, шырокі ў плячах, прысадзісты, да таго ж шырокі, да таго ж раздаўся ўшыркі, што, здаецца, засціў усіх святых, адціскаў іх сваёй жаўцізной. Ды паблісквала намасленая патыліца Цыбалава, некаторыя валасіны, зліпшыся, стырчмя стаялі на ёй, настырбучыліся.

- Іш, як цялушка языком залізала, зашурпаціла...

І крыўдна стала.

- Цялушка ж...

І ўсміхнулася.

- Вот жа няхай так і будзе...

А што яно «так» - добра й не ведала. Толькі ўсміхнулася, бо дужа ж смешныя гэтыя валасы настырбучаныя. І ўсмешка расплылася на твары, злілася з позіркам сарамяжлівым, што кінула на людзей, на суседзяў бліжэйшых, на аўстрыякаў. І позірк той Янук спаймаў, спаймаў і засіліў, і цяжка было адвесці яго, ад воч яго адысці. Толькі згасла ўсмешка, схавалася пад расніцамі, ды зацеплілася сэрца цеплынёю, трапяткою, глыбокаю.

- Даруй жа мне, Божа. - Адагнала думкі звычайныя, жаночыя, чалавечыя.

Ішлі з цэрквы ўдзвюх з Таццянай Козішкінай. Пасябравалі на працы ў фальварку. Таму і хадзілі разам. І гаварылі разам, абменьваліся думкамі разам. І думкі, як свечкі тыя, што з цэрквы няслі ў гэтую ноч, калі дванаццаць Евангелляў. Такія ж палахлівыя, трапяткія.

- Бачыла і я... Як зірнуў на цябе, а ты, нібыта салома тая, - пырх, і гатова...

- Дужа-то...

- А ты не дужкай, хлопец ён над хлапцамі хлопец, даў бы Божа кожнаму прыгажосць яго і спрыт...

- Не кажы, Таццяна, грэх... Ды яшчэ ў святую ноч...

- Ат... святую...

- Ціху ты.

- Чаго цішкаць і чаго саромеешся? Калі што, дык я і скажу яму, перадам, што любіш яго, заляцаешся...

- Дурная, ён жа не наскае веры, краю не наскага, аўстрыец...

- Толькі-то клопату, рукі ж у яго наскія, на работу на наскую спрытныя.

- Кінь хаця!

Ішлі далей моўчкі. І ў кожнай былі думкі свае. Звычайныя, жаночыя, чалавечыя. І нехта не гаварыў, а шыпеў адзаду, глытаючы словы, пырскаючы слінай:

- Іш ты яе, кабыла... Нагуляла, і дзе што падзелася. І жывучая, як кошка, бач ты яе, раздабрэла. Ліпучае да жыцця гэта байструцкае племя... З Настуляю, бач, пасябравала.

- Пойдзем хаця хутчэй... - падагнала сяброўку Настуля.

Ахіналі ноч туманы.

Вільготныя, цёплыя, якія бываюць хіба толькі ў красавіцкія ночы, калі чуеш, здаецца, як дыхае зямля, як прачынаецца яна ад зімовага сну, ад зімовае скутае нерухомасці. Цурчаць гучныя ў цішыні ручаіны, шумяць вадаспады лагчын, і ў хмялявым паветры, напоеным сокамі абуджанай вясною зямлі, узнікаюць таемныя галасы, таемныя гукі. То шархане аб бераг нерасталая крыга, то сава кігікне раптам у кусце, напалохаўшы нечаканасцю сваёй стомленага падарожніка, то падасца лёд на балоце, асядзе альбо ўздымецца, узадраўшы прымерзлыя купіны, махавіну пухнатую, - з карэннем выскубе яе і падрэжа. І гук той, як цяжкі ўздых, ляціць павольна над полем, над лесам, над дарогай лесавой, балацянаю.

Тады настаражваецца сэрца і б'е часцей у такт узбуджаным сілам зямлі і цямрынь ночы настаражвае вуха. І чалавек прыслухаецца: да начы, да зямлі, да яе вялікага і таемнага подыху, у якім захована неўміручая радасць - радасць нараджэння жыцця. Новага, з новай зелянінай палёў і лясоў, з новаю чырванню красак, з новаю цеплынёю сонца, з пяшчотамі веснавога ветру, з росамі, туманамі, дажджамі, з радаснымі нястрашнымі грымотамі. Грымне раз - і набрыяюць сокамі вербалозы, у колькі тых свірысцёлак загудзіць дзетвара, свірысцёлак, гукі ў якіх, як кволыя палявыя званочкі, як цурчэнне ручаёў пад ценкімі шкельцамі ледзяных убораў.

Грымне два - ахінуцца берагі кураслепам, нібы і сонца ападзе на лугі, жаўціню сваю цёплую скіне з недасяглых вышынь.

Грымне тры - і кволая зелень убярэ палі, будзе буяніць рунь, расцвітуць мурагі пахучымі краскамі: сінімі, чырвонымі, блакітнымі. І над краскамі тымі будзе пчаліны гуд, гуд бадзёры, як жыццё, як змаганне, як слодыч узвіхуранай працы.

Ахіналі ноч туманы. Цёплую красавіцкую ноч.

Ішла бясконца дарога. І такія ж бясконца думкі ішлі, узнімаліся, наляталі гурбай на спадарожнікаў. Цямрынь ночы хавала іх постаці. Толькі чуваць было, як длыпаюць наперадзе размераныя крокі аднаго, ды адзаду, крыху збоку, паспяшае за імі другі, часам уподбежку, сапучы, кідаючы на хаду абрыўкі слоў, абрыўкі сказаў:

- Дык пусцілі, кажаш?

- А як жа іначай, Іван Іванавіч? Ці гэта мне за другіх сядзець, чужыя грахі на свой карак прымаць... Дужа тое... І так, бадай, больш як паўгода прасядзеў...

- Па суду пусцілі?

- Ды ўжо ж... І колькі гэта ўсё прыставалі як смала, чапіліся: прызнайся ды прызнайся, Жаранкоў, і нічога табе не будзе... Добра-то прызнацца... Хто гэта гатоў на сябе сіло ўздзець? Уга...

- Та-ак... Дык памучылі, кажаш?

- Ці шчэ ці годзе... Няма чаго казаць, на гэта яны аматары. Ама-а-тары, ліха на іх... Каб на што-што, а на гэта спрыт маюць, вя-я-лікі спрыт. Яны, брат, цябе вышпігуюць а дазвання, а да нітачкі. І душой ты не вінаваты, а прасіцца станеш - пусціце хаця жывога...

- Б'юць?

- Б'юць... Ва-а-жнецкі б'юць... Так цябе злямцуюць, што ляжыш толькі ды думаеш: і навошта толькі людзі стараюцца, кулакоў не шкадуюць, сябе знясільваюць. Бо ўсё ж дарэмна, хіба ж я чалавека забіў?

- А каб і забіў?

- Што вы, крый мяне Божа... І да чаго вы?

- Гэта так... Да слова... Бачыш, худога чалавека і забіць не грэх...

- Дык жа худога, але ўсё ж грэх, няхай яго лепш пярун заб'е... На тое ж і суды ёсць, каб разабрацца. Вось і я... Не вінаваты, ну дык і пусцілі, навошта ж ім трымаць мяне.

- Затое ж пратрымалі колькі.

- А як жа? Тут закон, нічога не зробіш... Закон, ён, Іван Іванавіч, па галоўцы не гладзіць. На тое ж і закон.

Ішлі і маўчалі. Жаранкоў думаў аб хаце - нябось, хапілі гора, бедалагі, - думаў аб двух цалковых, што засталіся яшчэ за Лейбам, каб жа, крый Божа, не наняў ён каго-небудзь новага. Зайздросціў Івану Іванавічу: шчаслівейшы то чалавек на свеце, ні жонкі ў яго, ні дзяцей - вольная сабе галава: рабі што хочаш, ідзі куды хочаш. Аднак як сказаць - рабі што хочаш... Вось хоць бы яны...

- Іван Іванавіч!

- Ну?

- А вось, скажам, такая справа. Ніяк я тут не дабяру, што і да чаго. Сядзелі са мной - уга, колькі іх пазганялі - чыгуначнікі гэтыя самыя, прайдзісветны народ. Баставалі яны там, ад работы адмовіліся. Ну, і пасадзілі іх у турму. А за што ж саджаць, скажам? Ну, адмовіліся ад работы, вялікі клопат, другіх наймуць; а гэтыя самі па сабе. Пры чым жа тут турма?

- Турма, кажаш? За забастоўку. Вось што.