А ўраднік, спакойны, вот толькі крышачку збялелы, адступіў на крок які і размахнуўся бізуном. Прасвістаў той у паветры і ўліп у Настульчыну спіну, кончыкам сваім свінцовым працёгшыся па грудзях, па шчацэ. І яшчэ раз апаясаў бізун, прайшоўся з поцегам па здранцвеламу ад жудасці целу.

Умэнт не стала дзяцей на дварэ, разбегліся хто куды.

Ураднік стаяў і глядзеў з асалодай, як крывіўся твар, рабіўся непрыгожым гэты твар такой прыгожай і ядранай, як антонаўка, маладзіцы, як уздрыгвалі, нібы ашпараныя варам, плечы ды пальцы рук хапіліся за рассечаную шчаку. І хацелася даць яшчэ, скрамсаць на друзачкі гэтае жывое, прыгожае цела. Гэтыя прывабныя, чырвоныя шчокі. Аж соладка зудзела ў руках.

- Кіньце вы, пане ўраднік! - кінуліся соцкія. - Ото ж неразумная баба, маладая вот, гарачая, жыцця таго як след не пабачыла... Кроў яшчэ не выбрадзіла...

- Я вот выбраджу... Была б другая на месцы яе, дык пакарміла б клапоў у халоднай з тыдзень, выхадзілася б... Ды ладна ўжо, я чалавек не злосны...

Стараста стаяў моўчкі, і ў яго вачах свіцілася сытасць і задаволенасць.

- Ну, дык пойдам хіба...

Настуля як села на дварэ на прызбе хаты, так і прасядзела да позняга вечара. Схаваўшы твар у далоні рук, яна не рухалася з месца, і цяжкія, як тыя шэрыя камні, варушыліся ў галаве думкі. Жорнамі ціснулі на мозг. Уткнуўшы насы ў шыбы акон, заліваліся плачам дзеці ў хаце.

- Каб вы хаця ўжо падохлі, клопат бы знялі ад мае галавы...

І дзесьці глыбока-глыбока ўзварухнулася пачуццё матчына, на грэшную, благую думку абразілася.

- Чым жа яны вінаватыя... мае любыя...

Устала і, чапляючыся за сцяну, пайшла ў хату, сабрала павячэраць дзецям ды ўлеглася на палаці. Не хацелася ні распранацца, ні пасцілаць дзяругі тыя, узбіваць падушку нанач. Як лягла, так і ляжала з прыжмуранымі вачмі, так і заснула нераспранутай.

Пад вечар на другі дзень соцкі зайшоў. Патоўкся з хвілінку ля парога, на ўслончык сеў.

- Дарэмна гэта ты, Настуля, учора... Дзе ты гэтай саломінай абуха пераб'еш?

- Ат, не кажыце ўжо...

- Ды гэта я к слову... Бачыш, ужо служба ў нас такая, каб з людзьмі напастыляцца. Ізноў жа ўраднік: ты яго, халеру, пальцам крані - у астрозе згнояць.

- Ды я да вас, дзядзька Змітрок, і не маю нічога... Хіба вы тут вінаваты ў чым.

- А я думаў, крыўдзіцца ты будзеш... Усё ж ткі, Лявон быў - хоць і маладзейшы куды ён, але ж вялікі дружака мой. Колькі-то на зайцоў папаходжвалі, на ліса... Харошы быў чалавек Лявон, дай вот Божа вярнуцца яму... А я вот па справе, ліст табе тут заказны, з арміі, відаць, ад Лявона. Дык ты ўжо не крыўдуй на мяне.

- Ды што вы, дзядзька Змітрок, далася вам гэтая крыўда! Узялі вот, ну дык што ж... Няхай іх ужо за печані возьме... Не ў пятлю ж мне лезці...

Выйшаўшы, Зміцер дзверы за сабою прычыніў, вот чутны крокі яго, форткаю рыпнуў. Да ўсяго цяпер прыслухаецца чутка Настуля пасля ўчарайшага. Вот трэсне бэлька над печчу, заварушыцца шашаль у дошцы - і чуе Настуля, балюча прыслухаецца да кожнага гуку.

Запаліўшы лямпу, узялася за ліст. І доўга ўглядалася ў незнаёмы почырк - не Лявонава рука то, дый пячаткі навошта - і, раптам збялеўшы, перачытвала раз-пораз кароценькія радкі. Не верылася, не разумела, як то можа быць, каб Лявон... Каб мой Лявон... Гэты вясёлы, вечна ветлівы хлопец. І такія рукі, кража падымаў за адзін канец, гэткія ванчасы ўскідаў на кары? Не можа быць... Няпраўда... Мо маняць гэтыя літары слоў? Мо не так прачытала?

А словы ўсё адны і тыя, слоў гэтых не зменіш, не пераставіш...

«...За веру, цара і айчыну паў смерцю харобрых на ратным полі...»

На ратным полі...

На полі...

Смерцю...

І калі зразумела - смерцю, - тады схапілася аберуч за галаву і загаласіла немым голасам, голасам дзікім, звярыным, ад якога сціхлі дзеці, што коўзаліся па бруднай падлозе, гуляючы ў немудроныя свае гульні. Сядзелі моўчкі і палахліва - вот-вот гатовы заплакаць - пазіралі на матку. Тая білася галавой аб стол, сціскаючы ў руках канцы апаўзаўшай скацеркі, ды нема ўсё галасіла. Мігацела лямпа, і яе водбліскі клаліся палахлівымі плямамі на чорныя сцены, на столь, на заваленыя рыззём палаці.

Урэшце змоўкла яна, неяк выпрасталася раптам, выцерла хусткай вочы, кінула руплівы позірк на хату, дзяцей заўважыла:

- Тутака вы... Хадзіце вот да мяне...

І лашчыла кудзелістыя галовы і думала ўголас:

- Паспытайце вот гора людскога, бязбацькавічы... Вялікае яно - ні канца ні краю... Хто-та аб вас будзе клопат мець... Дзіва-то - людзі зверы, кожны другога рад за горла ўхапіць... мала ўсё... Ненажэрныя людзі, ненажэрная злосць людская... Але ж што мне рабіць цяпер? - і прыслухалася да вячэрняй цішыні, нібы чакаючы адказу на свае думкі.

Ніхто не адказваў. Толькі шкрэблі мышы ў падпечку ды недзе ў сценцы тачыў дрэва шашаль.

Сілівон Мялаў падплятаў вераўчаны лапаць і раз-пораз кідаў касы позірк на жонку. Аўгіння сцэджвала тварог на рэшаце і клала яго ў сырнік.

- Ты ж глядзі вот сываратку ў цэбар вылей, а то прападзе яшчэ задарма. А так парасятам будзе...

- Дзіва-то, я не ведала... Мо сам пахлябаеш?

- Цябе вучы, дурную галаву, дык хоць бы падзяку якую... Вечна агрызаешся...

- Мо пацалаваць цябе, гнілога, за словы твае ласкавыя, за навуку?

- Пацалуй хіба ўжо Аніса...

Аўгіння глядзіць на мужа, выпрастаўшы стан, прыжмурыўшы расніцы, і ў позірку гэтым не гараць, а цьмеюць аганькі нянавісці, агідлівасці, нібы вот не на чалавека глядзіць, а на чарвяка, на сліўня таго, на балотнага смаўжа.

Сілівон адчувае гэты позірк. На яго бязвусым і безбародым маршчакаватым твары відаць, як рухаюцца сківіцы, вот перакусіў бы ад злосці подплетку, лыпаюць бязбровыя вочы.

- Вызверылася чаго, пытаю?

- А таго...

Ці варта гаварыць з гнілым. Аўгіння моўчкі выкладае тварог, прымайстроўвае над цэбрам дона ад дзежкі, кладзе сырнік, дастае з сянец камень і націскае сыр.

- Глядзі ўжо, каб не зваліўся часам...

- А ты куды?

- А табе што?

- Ды пытаю вось, сабралася куды?

- Куды ды куды... Пасяджу вось на прызбе, суседак паслухаю...

- Глядзі!

- А ты без глядзелак... Добра бачу...

- Правучу...

- Правучы сваю долю...

- Ото ж ужо сатана кручаная!

Аўгіння, накінуўшы хустку, ідзе на вуліцу, дзе сядзяць на прызбе бабы, языкамі мелюць, апошнімі навінамі дзеляцца.

- А ці чулі вы, казалі вот - Настулінага Лявона забілі, ходзіць маладзіца, ног пад сабой не чуе. Дзіва-то, пажылі колечкі... Самая што ні ёсць пара - красаваць толькі, і на табе, забілі... Ды гэткага ж хлапцаасілка...

- Дзіва што, смерць! Ці на вайне, ці ў хаце. Яна не разбірае. Другому вот толькі жыць ды красаваць, і глядзі ты! А каторы даўно ў зямлю просіцца альбо катораму і след пайсці туды, дык таго не кране. Дзе ўжо там, абыдзе, таечкі, за вярсту.

І вочы, бач, спачуваюча пазіраюць на Аўгінню... Аўгіння маўчыць. Яна добра разумее гэтыя позіркі. Як жа, дваццаць восьмы год пайшоў бабе, а счарнела ўся, на здыхлю тую зрабілася. І вочы дзе тыя, дзе падзеліся тыя шчокі. Вот сцягнула падбародавік, адны косткі тырчаць, старыя спадніцы не трымаюцца, дзе тое што і падзелася?

- Дык як, Аўгінька, хіба ўжо кінуў лячыцца твой?

- Мой, мой... Які ён мой? Адчапіцеся вы з гэтай падлай старой.

- А ездзіў жа ён, казалі, да шаптуна некуды...

- Што з таго, што ездзіў... Такім ужо і сапсее... Што гэта яму па хваробе, ці што, такім ужо й нарадзіўся, дзе ты тут вылечышся, калі застаўся такім, ат... недаробак той...

Прыкра Аўгінні слухаць гэтыя перасуды, прыкра штодня выслухоўваць гэтыя надакучлівыя, нібыта й спачувальныя, запытанні, даведзіны, каторыя адчуваеш як кпіны, як знеслаўленне часам:

- Бач ты, і жыве ж з такім...

І неўзаметку пакідае Аўгіння прызбу, на двор ідзе, соўдаецца па ім без парадку, у хлеў зайдзе паглядзець на каровы, каб не запаролі часам адна адну, дужа ж вось наравістая адна, куплёная, не свае гадоўлі.