Чорная постаць рушыла да каня, ля хамута вот завіхаецца.

- Не руш... Не руш, я табе кажу... Хамута, кажу, не руш...

- А гэта ўжо табе не бабай камандаваць. Не на печы сваёй распараджацца. Тут табе лес панскі, і я над ім гаспадар.

Лявон прасіцца пачаў. Здзеў падзёртую шапку-зімоўку - выменяў колісьці ў салдата на яйкі, - мяў яе ў руках, ссутуліўся, згорбіўся, і словы тыя ліліся, нібы цёплыя слёзы на жвір, на каменне, на халодную восеньскую зямлю:

- Бра-а-тачка! Будзь жа ты родным таткай... Не руш жа хамута, не чапай яго, бо ён і так ледзь ліпіць... Аддзякую ўжо... няхай мяне гром разаб'е, калі не аддзякую... вот бяры ўжо сякеру, ну, няхай сабе й штрап... Толькі ж зачым табе хамут?

- Уга... Колькі вас такіх? Як папаўся, дык шоўкавы... штрап... Тут, голуб, не штрапам пахне, а адведаеш і суда... Вось як папацягаюць...

Лявон прасіў, і цяжка рабілася дыхаць - вялікі камяк падкатваўся пад самае горла, сціскаў яго, прыдушваў, ды напіналіся рукі, усю кроў, усю моц зганяючы ў здранцвелыя кулакі. І калі заўважыў, як развязваецца хамут, тады кінуўся колькі было сілы на гэтую агідную чорную постаць.

Конь вушмі толькі зашастаў спалохана, кінуў перабіраць аўсяную салому і пераступіў з нагі на нагу.

- Дык ты так. Пастой жа...

Чорная постаць да ружжа пацягнулася, што стаяла ля дугі прыхіленае. Але не паспела дацяць. Паляцела потырч ружжо, убок, у карчэўе.

Каталіся клубком па зямлі, упіваліся жылаватыя рукі ў світы, у твар, у сырую зямлю. Пад самыя калёсы падкаціліся. Ужо захапіў Лявон рукой за горла, сіпіць той, выслізаецца з рук, выгінаецца вужакаю. Дзесьці адзаду сякера ўпала з драбін. Намацала яе рука Сідарава, прыліпла да яе, як п'яўка тая, як слівень. Намагаўся ўсё з-пад калёс, каб на волю, каб на месца раўнейшае. І калі адкаціліся крыху, злаўчыўся рукой свабоднай і апусціў з размаху.

Стукнула глуха. Ды нібы ільдзінка тая пад нагою хруснула. Ды захрапло на зямлі, усё цішэй і цішэй...

Устаў, хістаючыся. Доўга глядзеў як утароплены ўніз.

«Божачка, як жа трапілася гэта. Ці то думаў, каб насмерць... А мо й лепш, што насмерць...»

І ўжо больш цвярозы - свежы вецер твар распацелы астужыў. Забіліся думкі ў камяк, ды ядраныя, ясныя:

«Не абвінаваціць ніхто... На службе ж я... Скажу, нападаў на мяне... Але колькі па тых судах пацягаюць... Колькі той звяганіны... Ды людзі - сабакі божыя, жыцця не дадуць. Людзі - ворагі: заб'юць, спаляць, на асіне павесяць на чорнай, у балацяныя нетры зацягнуць... Так... у балацяныя... Трэба, каб не было гэтага...»

І рашуча схіліўся. Асцярожна ўзяў рукамі за гэтыя падаткія змякчэлыя ногі і пацягнуў праз карчэўе, праз папараць, туды, на бераг высокі, дзе пад кручай віруе вада, разбягаецца круцёлкамі пеннымі, не змаўкае ні днём, ні ўначы - пазалетась тут сома злавілі...

Пра сома чамусьці ўспомніў...

Засопшыся, напружыўся з астатніх сіл і перакуліў гэтае цёплае, дрыготкае яшчэ... Прыслухаўся, як глуха боўтнулася ўнізу, пялёснулася... Не спяшаючыся пайшоў назад. Шапка пад ногі трапіла. Ягоная, кручок вот намацаў.

Дастаў сякеру і зноў на бераг. Размахнуўся і кінуў туды сякеру і шапку, росную ад травы, халодную, зябкую...

Запрог каня. Паклаў аўсянае недаеддзе ў драбінкі і павёў каня, каб на дарогу яго выправіць, каб сам бы дацягнуў да хаты калёсы.

І толькі тады схапіўся, што без шапкі ён. Падагнаўшы каня, вярнуўся на старое месца. Пачало ўжо брацца на відно. Доўга шныпарыў па кустах, па карчэўі, хадзіў на самы бераг, пільна прыглядаўся пад кручу, але шапкі знайсці не мог. І садніла на душы - такая ж дабрэнная шапка, пазалетась пашыў толькі. Спецыяльна зайца выследжваў, колькі лапцёў адных збіў, пакуль жа даспеў яго.

- Але столькі тае бяды...

Сутуліўшыся, пайшоў на свой лесавы кардон.

Ваўчынымі тымі сцежкамі, каб не стрэць каго, чалавека не стрэць.

Бо людзі ж - сабакі божыя.

Ужо сонца было вышэй паркана, калі прахапілася Лявонава жонка Гарпіна. Хапаючыся, напяла андарак, на двор рушыла.

- То ж праспала колькі... Дзіва-то, чакала-чакала колькі часу, сон і змарыў. А Лявон хіба на двары ўпраўляецца...

Але ні калёс не відно, ні каня, ні Лявона. «Што б то за чамярыца, дзе б мог забавіцца так? Няўжо ў лес паехаў ізноў? Не, не можа гэтага быць, каб у лес, ды зноў, ды повідну». На агароды выйшла, рушыла да гумна. «Мо на гумнішчы што робіць?» Суседская дзяўчынка сустрэлася.

- А ваш, цётачка, конь ды засіліўся нагой у вожкі і стаіць запрэжаны аж пад ігрушай за гумнамі.

Ёкнула дзесьці ў грудзях, захалодала. «Чаго б то гэта? І чаму б яму ды пад ігрушай стаяць абавязкова, а Лявон жа дзе?» Не адчыняючы весніц, пералезла праз іх, падтрымліваючы рукой важкі жывот, які падпіраў дыхаць, цягнуў наперад, каб жывей перастаўляла ногі. Падышла да калёс, азірнулася колькі разоў - дзе ж то Лявон той падзеўся? Доўга разблытвала вожкі, у якія засіліўся адной нагой конь і ўкруцілася кола. Конь стаяў спакойны, сыты, лагодна адмахваўся хвастом ад мух - відаць, пасвіўся доўга пад ігрушай, пакуль аж не ўкруцілася кола. Павярнула каня і вулкаю, што на агароды ідзе, павяла да вуліцы, да хаты.

- Няўжо то ў кумпаніі дзе? Ды як жа так: не п'е Лявон, у карты не гуляе, апрыч як у дурня... Ды дзе гэта, каб у будні дзень у карты гуляць? Няўжо куды па справе якой падаўся?

Чакала да самага поўдня і калі не дачакалася, тады абмякла неяк разам, нейкім цяжарам набрынялі ногі, рукі, сядзела не рухаючыся, абшчаперыўшы голаў рукамі. Ды па шчацэ кацілася па рабацінах тых сляза, сарвалася, упала на локаць, холадна так, аж уздрыганулася ўсім целам. І гнала думкі прэч ад сябе. «Не можа гэтага быць... Не дай Божа... Хіба вот пад лясіну якую папаў... Можа, ляжыць дзе-небудзь прыдушаны дрэвам. Жывы і вызваліцца не можа... А мо да дрэва камлём прыцісла, і не дыхнуў мо нават... Пайсці хіба да Хведара папытацца, ён жа ўвечары быў, з Лявонам гаварыў...»

Хведар Жаранок на ўсе запытанні толькі пацінаў плячмі ды разводзіў рукамі:

- Бач ты, справа якая... Не, мая галубачка, не бачыў, дальбог жа, сёння не бачыў... Я ж учора, як правёў яго за гумны, дый дахаты. Толькі тады й бачыўся з ім, няўжо што трапілася... Пойдам вот хіба людзей папросім ды пашукаем, калі што... Першым чынам па мясцінах тых, дзе дубкі трапляюцца, бо туды ж ладзіўся ён паехаць.

Хадзілі чалавек упяцёх, выхадзілі колькі лесу таго, ды дзе ты яго, Лявона, знойдзеш, ні слыху ні дыху. Каб то знаццё, дзе ён думаў спыніцца.

- Мо б вы, дзядзька Хведар, у кантору тым часам скочылі, а мо забралі яго туды?

Усе пасунулі дахаты. Гуло сяло, як узрушаны вулей. Ля кожнага калодзежа шапталіся бабы ды, заўважыўшы Гарпіну, спачуваюча ківалі галовамі. Некаторыя жартаваць спрабавалі, каб усцешыць чалавека, ад гора яго на якую хвіліну вызваліць.

- А мо ён, пані тая, спіць дзе-небудзь пад кустом, ногі ўгору... Выпіў мо і спіць, пакуль не прачнецца...

- Дзе там... Каб жа ён піў... Калі й патрапіць калі якога паўкеліха, дык хіба на пярэзвах альбо на свята... Дзе яму ўжо...

Вярнуўся Жаранок з фальварка.

- Не, кажуць, і ў вочы не бачылі чалавека такога. Пытаўся ў канторы, у парабкоў пытаўся...

І тады ўжо дала волю слязам Гарпіна, загаласіла на ўсю вуліцу. Мужчыны разышліся, а каторыя бабы, тыя спрабавалі яшчэ суцяшаць, але й самі не верылі ў словы свае і рабілі гэта так, для прыліку.

Дзьмуў вецер.

Дзьмуў ён усцяж Дняпра, і сіняя вада пачарнела, уздулася, узнялася грабеньчыкамі гарэзнымі, пеннымі і кідала ў твар халоднымі, калючымі на вятру пырскамі. Грабеньчыкі раслі, разыходзіліся, і ўжо буйныя хвалі гойдаліся, наганялі адна адну ды, лётма кідаючыся на човен, зыбалі яго, кідаючы з боку ў бок, выбіваючы з рук пругкае вясло. Трывожна шалахцелі вербалозы, хілячы вецце да самай вады, засіляючы жоўтую пену, што збілася ў клубкі ля абрывістых берагоў.