- Так, мы не сталі яшчэ гаспадарамі. Аб гэтым гаворыць і наш сённяшні сход. Дзе ж гэта відана, каб мы-ы... заво-о-д... мы - рабочыя... ды не змаглі правесці сходу. Сорам усім нам... усім, усім - не палохайцеся, нечага моршчыцца. А болей ад усіх сорамна нашаму пава-а-жа-наму ды-рэк-тару, нашаму заў-кому... Яны ж наша галоўка, верхавіна, так сказаць. А да чаго яны давялі завод?

Прысутныя, зацікаўленыя развязкай прамовы, маўчалі.

Толькі дырэктар памкнуўся быў з-за баковачкі, хацеў нешта сказаць, але, як відаць, не адважыўся, пасунуў назад і, запаліўшы папяросу, стаў хутка хадзіць з аднаго кутка баковачкі ў другі.

- Да чаго ж яны давялі завод? Да ручкі, таварышы, да ручкі... Яны не навучылі нас быць гаспадарамі, і мы ў большасці тыя ж самыя рабочыя, старыя рабочыя царскага часу... А чаму ж гэта так? «Канкрэтней, таварыш Каведла, канкрэтней...» А ўсё таму, што ў нас цэхаўшчынка, а таму, што мы другога рабочага, рабочага не з нашага пасёлка, за чалавека не лічым, а лічым яго за апошняга сабаку... Не так, думаеце? Так... Хто ўчора пабіў павяртальшчыка? Наш брат... Хто на тым тыдні апаліў шыю работніцы Насці? Наша праца... А хто разбіў грудзі падносчыцы Рахілі? Што?! Мо аб гэтым не чулі, мо гэтага не бачылі? Дзе ж нашы вочы і нашы вушы, калі заўкомаўскія вушы заклала? А дзе злачынцы, якія здзекаваліся над чалавекам, якія згвалтавалі работніцу і цяпер ходзяць не лысыя? Мо аб гэтым таксама не ведаеце? А хто цкуе жыдоў, хто піша гэтыя пісулькі, вось падай, Нютка...

У зале паступова ўздымаўся знутры рокат. Чуваць было, як ён рос, шырыўся, расплываўся напорным струменем і штохвіліны мацнеў. Калі выйшла Нютка і, саромеючыся і пачырванеўшы, падала змятую пісульку, нехта крыкнуў з кутка:

- А ты куды?

- Лахудра, змыйся, трапло, каб паху твайго не было!

Тут жа ўскочыў на сцэну Анатоль Іванавіч, падбег да Каведлы і, сцяўшы кулакі, стараўся перакрычаць Сашку:

- Не дазволю... Не да-а-зволю! Я гаспадар завода, я - адказны за ўсё... Далоў, бузацёр.

Аднекуль ад сценкі крыкнула разам некалькі чалавек:

- Слова Каведлу, слова, няхай гаворыць!

А Каведла, узяўшы дырэктара за рукі і гледзячы ў яго скрыўлены злосцю твар, гаварыў размерана, націскаючы на кожнае слова:

- Таварыш... дырэктар... прашу... да парадку. Я... вам не перашкаджаў. Калі ласка... адыдзіце, - і, павярнуўшыся да залы, стаў чытаць пісульку.

З задніх радоў нехта хуценька ўзняўся з лавы, і некалькі чалавек, адзін за другім, пасунуліся за дзверы. Іван Сяргеевіч са збялелым тварам хватаўся дрыжачымі рукамі за рукаў дырэктара і палахліва пытаў:

- Анатоль Іванавіч! Дайце рады... Ну што ж гэта будзе?

Дырэктар маўчаў, хадзіў з кутка ў куток, нервова камечачы свой паласаты гальштук і недакураную распатрошаную папяросу. Іван Сяргеевіч не адставаў, забягаў збоку і стараўся зазірнуць у вочы.

- Анатоль Іванавіч!

- Ат, адчапіцеся вы, ідзіце вы... да чортавай...

Анатоля Іванавіча апанавала на хвіліну поўная абыякавасць да ўсяго, што рабілася, што гаварылася на сцэне. Нібы даляталі аднекуль словы, і былі яны без сэнсу, без сваіх канкрэтных разуменняў. Нібы лёталі ў паветры нізкі літар, што пазляталі з шыльдаў. Адны шэрыя, адсвечваюць бляшаным бляскам, другія шкляныя, празрыстыя... Але кожныя самі па сабе, без зместу, без тае цеплыні, фарбаў і пахаў, якія хаваюцца ў кожным слове, у іх разуменні.

«Ці не ўсё роўна... А можа, правал?»

І ён безуважліва слухаў, як рос і шырыўся голас Каведлы:

- Чым жа гэта пахне, паважаныя таварышы рабочыя? Гэта ж здзекі над чалавекам, над жывым чалавекам, здзекі толькі таму, што яна жыдоўка... Гэта ж злачынства... І хто пакрывае яго? Дырэктар, заўком. Яны ж ведаюць нават злачынцаў. Вось няхай скажа Сёмка Лядун. Чалавек у больніцы, а яны сказалі вам хоць адно слова? Не, яны не з такіх... Уся гэтая праца і прывяла нас да таго, што ні заўком нічога не робіць і ні табе адзіная арганізацыя. Усё спіць, і ўсе спяць... Пра камсамольцаў і казаць нечага, аб іх мы пагаворым у другім месцы.

Сакратар камсамольскай ячэйкі, які сядзеў у другім радзе, усё думаў і вырашаў пытанне, як лічыць выступленне Каведлы: правільным ці няправільным - у дачыненні, скажам, вытрыманасці.

«Здаецца, што правільна... Але ж якое ён мае права зачапляць камсамол без бюро, і хоць бы дагаварыўшыся... Буза, бу-у-за, - парашыў ён урэшце і махнуў безнадзейна рукой. - Калі-небудзь пагаворым».

А цяпер выступаць - не адчуваў належнай рашучасці.

Каведла ўсё гаварыў. Ён памянуў і калектыўны дагавор, і патрэбныя змены, і дабаўленні. Пачаў казаць аб падсобных, загаварыў аб эксплуатацыі бескватэрных дзяўчат. Усе маўчалі. Чутны былі толькі паасобныя выкрыкі ад сценкі:

- Правільна, што і казаць, ты, браце, іх пад жабры, пад жабры, не-е-чага.

Але калі Каведла, занадта рэзка загаварыўшы аб майстрах, памянуў некаторых паасобна, здарыліся нечаканыя вынікі. Аўдзей Мадзейчык, славуты п'яніца на заводзе, вылецеў клубком на сцэну і, расхлістаўшы грудзі, стаў біць па іх кулаком і закрычаў прарэзліва на ўсю залу, захліпаючыся, як у непрытомнай істэрыцы:

- Што правільна? Сукіны сыны, што правільна, я вас пытаю? Вы яшчэ галапупымі бегалі, а мы, мы, рабочыя, мы - пралетарскі клас, мы пот пралівалі на заводзе, мы... мы... сілу тут сваю загубілі. Вы, злыдні з чужога поля, ты - блазан, вы ў вочы печы не бачылі, а мы радзіліся тут і памром... вы з указамі лезеце, вы жыдоў абараняеце, вам, сволачам, жыдоўка даражэй мяне... таварышы... родныя... мяне... які ёсць чысцейшы пралетар... Вы... паскуднікі... таварышы... мілыя... ды што ж гэта, ды што ж вы гледзіцё... аб чым жа вы думаеце... Родныя, любыя, ды біце вы іх, ганіце акаянную сілу... чаго стаіцё. У-у... ірады, супастаты... Што ж я, у рэшата павінен разбіцца перад ёю... Я... ударыць не магу... Я... братцы... ды за што ж ваявалі... га-лу-у-бчыкі... Ды дайце мне яго!

Нявыказаны гармідар узняўся ў зале. Некаторыя сунуліся да дзвярэй, некаторыя сталі перабягаць па лавах да сцэны. Крык, стук, ляпанне дзвярэй - усё змяшалася ў трасучы гоман, у якім патанулі паасобныя словы і крыкі.

На заводзе загуў гудок на змену, загуў працягла і глуха, трывожнае і жудаснае чулася ў ім, нібы вось-вось павінны былі рушыцца клубныя сцены ці павінна здарыцца што-небудзь незвычайнае.

«Ну і не разбяры-бяры...» - падумаў Каведла, калі падбег да яго перапалоханы Яшка.

- Пойдзем, Сашка... Чаго тут... бачыш. Узарвала як.

- Ты што? З-пад куста выскачыў, ці што? Эх... дурань ты, дурань... Ну, чаго ты? Спужаўся хіба? А яшчэ камсамолец. Не рыпайся нікуды... разумееш? Ну, вось.

- Ды я нічога, гэта я к слову, - вінавата прагаварыў Яшка. - А сход, як бачыш, мусіць, і не адбудзецца.

- Так, мусіць, і не адбудзецца... - кінуў машынальна Каведла, заняты сваімі думкамі.

У зале была яшчэ поўная неразбярыха, рабочыя спрачаліся цэлымі групамі, чулася густая лаянка. Некаторыя ў запале пагражалі адзін аднаму кулакамі, нехта памінаў пра аборку, якой хлеб рэжацца, і пра тое калена, на якім праводзіцца гэтая нямудрая аперацыя. На аборку адказвалі сакавітымі мацюгамі, дзе паміналіся і Хрыстос, і душа, і святыя мучанікі, і ўсё сваяцтва па матчынай лініі аж да пятага калена і з «грабавой дошкаю» ў заключэнне. Але гоман сціхаў, і зала ўвачавідкі пусцела - усё часцей і часцей ляпалі выхадныя дзверы, і рабочыя то па адным, то цэлымі купкамі выходзілі на вуліцу.

Толькі самыя заўзятыя, самыя раззлаваныя, збіўшыся ў купкі, працягвалі гарачыя спрэчкі. Анатоль Іванавіч, выкурыўшы апошнюю папяросу, прайшоўся яшчэ раз каля сцэны, глянуў чагосьці ў суфлёрскую будку і, прачытаўшы ўважліва надпіс на яе фанеры: «Насця, не будзь дурной», паціснуў без усякай прычыны плячамі і пайшоў да дзвярэй. Іван Сяргеевіч, які да гэтага не вылазіў з баковачкі, тупаў цяпер ля рабочых, прыслухоўваўся да іх галасоў; рэдкая яго барада то хавалася ў каўняры кажушка, то, вылезшы адтуль, трэслася ўсімі сваімі валаскамі, нібы той кавалачак паклі, выдзьмуты ветрам з паза. Вось-вось, здавалася, адарвецца гэты кавалачак ад сцяны і, падхоплены ветрам, паляціць удалечыню, на прастор, ці тут жа ўпадзе на зямлю, у гразь, у калюжыну.