Гоман галасоў напаўняў усю залу. Ён змешваўся са стукам дзеравяных пасталоў - некаторыя прыйшлі проста з завода, толькі што са змены. Некаторыя тут жа палуднавалі, прыціснуўшыся бліжэй да сценак, на якіх у клубах тытунёвага дыму чуць прасвечваліся электрычныя лямпачкі, шматлікія лозунгі і партрэты.
Сход адкрываў Іван Сяргеевіч. Ён доўга без усякіх вынікаў наводзіў парадак, стукаючы па некалькі раз па графіну з вадой. Але ўсё дарэмна было, і з трэцяга рада нельга было пачуць, аб чым ён хоча сказаць. І тады нехта з маладых хлопцаў крыкнуў на ўсю залу:
- Смірна-а... раўненне на халяву! Слухай, што скажа заўком...
Усе павярнуліся разам да сцэны і сталі чакаць прамовы.
Іван Сяргеевіч яшчэ раз прайшоўся па сцэне, пацёр рукі і ўрэшце пачаў:
- Дык вось... Як-ніяк, а год пражылі і нішто, можна сказаць, пражылі. І вось уступаем мы ў новы год, у новы, так сказаць, дагаворны год. Вам што, а нам вось - заўкому - клопаты - складай дагавор калектыўны.
- Ну-ну, даёш дагавор!.. - крыкнуў нехта з залы.
- Даўно час!
- Заспаліся!
- Смялей, смялей, Іван Сяргеевіч, гавары-нагаворвай! - пасыпаліся з усіх канцоў розныя выкрыкі.
- Пачакайце ж. Так вам усё адразу і падавай. Трэба па пунктах. Дык вось - першы пункт: аб першым разрадзе...
У зале навісла цішыня, чутна было, як нехта ўзыходзіў на ганак і абіваў там чобаты ад гразі, як цікаў насценны гадзіннік, як адрываў нехта кавалачак паперы, каб запісаць якое-небудзь сваё пытанне.
- Так... Дык, гэта самае, аб першым разрадзе... Вядома, прыйдзецца пакінуць старыя стаўкі, бо, самі ведаеце, грошай жа не накапаем дзе-небудзь, як пяску, скажам. А са збытам, вы таксама ведаеце, у нас не зусім што добра. Так што, адным словам, падсобны штат застанецца пры старым палажэнні. Ну, а майстры... здзельшчына, вядома, як было, так і застацца павінна... А карацей гаворачы, мы парашылі вось прадоўжыць наш стары калектыўны дагавор яшчэ на год. Ну, упішам некаторыя дадаткі, магчыма, некаторыя змены, але ж у асноўным стары дагавор парушаць не прыйдзецца...
- Дык на чорта склікаць было, на якое ліха?
- Каб зубы свае патачыць?
- Бач ты яго, нябось, яму можна пры яго разрадах ды пры двух едаках хоць пяць год чакаць, а ты ногі выцягні, - несліся выкрыкі ад сценкі, дзе сядзелі ў большасці падсобныя.
Іван Сяргеевіч памкнуўся яшчэ нешта сказаць, але толькі паспрабаваў ён адчыніць рот, як выкрыкі рабіліся ўсё гучней і гучней, і цэлы вэрхал узнімаўся ў зале. Выцершы хустачкай лысіну і нерашуча азірнуўшыся са сцэны, ён хуценька выйшаў у бакавыя дзверы.
- Анатоль Іванавіч, ідзіце вы, вас болей слухаюць, дый гаварыць вы можаце нейк лепей, а то, ліха яго ведае, ніяк не саўладаю з гэтымі... - Іван Сяргеевіч хацеў сказаць: «з гэтымі паскуднікамі», але схамянуўся і, памаўчаўшы трохі, дадаў: - З бузацёрамі.
- А на чорта было вам разводзіць гэтую анцімонію: разрады, разра-а-ды... Сказалі б лепей адразу аб усім дагаворы, і годзе, - незадаволена кінуў Анатоль Іванавіч і, сплюнуўшы ў куток, пайшоў на сцэну.
- Дарагія таварышы рабочыя! - чулася хутка адтуль. - Перш чым нам гаварыць і выступаць тут, давайце раней падумаем: а на чыім заводзе мы працуем і хто гаспадар яму? Мы на нашым заводзе працуем ці не? Вось некаторыя з вас і падказваюць: «на нашым». Што гэта значыць? А гэта значыць, што завод наш, завод належыць тым, хто працуе тут, хто пралівае тут свой пот. А паколькі так, дык хто ж гаспадар тут? Ды мы самі, рабочыя, усе вось, хто тут сабраўся, мы - гаспадары. А паколькі мы ўсе з вамі гаспадары, дык давайце і рабіць па-гаспадарску. Што б было, калі, скажам, кожны з нас захацеў за сваю працу браць столькі, сколькі яму ўздумалася? Ды мы б у трубу вылецелі... Дык ці можам жа мы вымагаць ад саміх сябе больш магчымага? Кожны з вас, я думаю, адкажа, што - не! А вось механізуем з часам завод, палепшым абсталяванне, тады, магчыма, і зарабляць будзем болей. А так, дык перад намі адна дарога: калі мы захочам немагчымага, дык прыйдзецца проста закрыць завод, а з гэтым, я думаю, ніхто з вас згодзен не будзе, бо ніякай карысці ад гэтага не атрымаеш. А што гэта так, дык я павінен вам сказаць аб апошніх распараджэннях з трэста: калі завод не апраўдае сябе, дык патрэбна будзе яго закрыццё. Вось аб чым мы заўсёды павінны памятаць і не патрабаваць, паўтараю, ад саміх жа сябе немагчымага.
- От залівала, дык залівала! - шапнуў Яшка на вуха Каведлу.
Той усміхнуўся, але нічога не адказаў, думаючы аб нечым і ўглядаючыся ў кут на сцэне, дзе на пабеленай столі выдзялялася шырокая шэрая пляма. «Працякае, мусіць, трэба будзе агледзець... Але аб чым гэта ён?»
Анатоль Іванавіч гаварыў яшчэ і аб падсобным штаце, аб іх пенсіі.
- Каму ж і хто перашкаджае стаць майстрам у будучым, абы жаданне было, тады і зарабляць будуць болей.
Гаварыў яшчэ аб сталоўцы: «Вось-вось адчынім, пытанне бліжэйшага месяца». Памянуў кааператыў, аб намечаным да будоўлі новым інтэрнаце, «на які асабліва спадзявацца ўсё ж ткі не трэба, бо прыходзіцца лічыцца са сродкамі».
Выступіла яшчэ некалькі майстроў. Вось дзядзька Сяргей цягнуў сваё звычайнае - скардзіўся на падносчыц:
- І трасца іх ведае, не рукі, а граблі, цап-цап - ашкалёпкі. І што ты хочаш з такімі, ці ты з імі норму выпрацуеш, выганіш што? А яшчэ - падвышай ім стаўку... Дзе гэта відана? Ды за што, я пытаю вас, за ашкалёпкі? Дык аб чым гаварыць? І што гэта за людзі? Дурыкамі хочуць хлеб зарабіць. Пачакайце ж, няма дурных!
- Бач, разумнік знайшоўся! У тры раты халявы дуе, дык яму і чорт запанібрата! Далоў! Злазь... - чуліся крыкі.
- А вось не пайду, гультаі, абібокі.
- Далоў, змывайся да божай мацеры... Мала дзяўчат ты пабіў на сваім вяку?
- Транты вы дзіравыя...
- Далоў, гніда, бач, разбагацеў, старцоўскі хлеб скупляючы.
- Лапцюжнікі...
- Вон, паскуднік, крывасмок былы, мала крыві пасмактаў з панам, дык і цяпер думаеш...
Крыкі, гоман змяшаліся ў вялікі вэрхал, з якога цяжка было аб чым-небудзь дачуць, у чым-небудзь там разабрацца. Хто крычаў, хто махаў рукамі, нехта моцна грукаў чобатамі аб падлогу, кожны сіліўся перакрычаць другога.
- Гультаі!
- Падліза панская... Хто скварку з'еў, якою пан чобаты ваксіў?
- Ты ў мяне пагавары...
- Ану?
- Абічайка ты... Лапаць шэры.
- Крый яго, чаго там.
Нават Астап Зіркута і той умяшаўся ў агульны вэрхал і нешта крычаў, размахваючы сваімі лахманамі.
- Ты падумай, сын Карла ў мяне, не абы-хто. І ніякага спасобія... пры чым жа тут я?
- Адчапіся...
- Таварышы!
- Тава-а-ва-рышы!
- Та-а-ва-а-рышы! - крычаў нехта, стараючыся перакрычаць людскі гоман з крыкаў, узаемных лаянак і папрокаў.
- Тава-а-рышы! Да парадку... Ды слухайце ж, каму гавораць... Ды мы ж на рабочым сходзе.
На сцэне размахваў рукамі Сашка Каведла, некалькі разоў ударыў кулаком па сталу, сарваў сваю кепку і кінуў размашыста ў кут. Кепка ўдарылася ў бляшаны ліст, якім абліцована была знізу сцэна, і ўпала на падлогу пад бляшаны грукат, уздымаючы цэлую гору пылу.
Ці грукат бляхі, ці энергічныя мігі Каведлы і ўвесь яго надзвычайна знерваваны выгляд зрабілі свой уплыў на рабочых, але зала сцішэла. Чуліся яшчэ паасобныя абрыўкі слоў:
- Эксплуататары вы...
- Крывасмок!
- Гультай.
- Я табе за гультая рэбры пералічу...
- Ану...
Але выкрыкі рабіліся ўсё радзей і радзей. Некаторыя пацягнуліся за капшукамі, а гэта было пэўнай прыкметай таму, што настане цішыня.
- Таварышы! - яшчэ раз паўтарыў Каведла і зрабіў доўгую паўзу, азіраючы са сцэны рабочых, нібы шукаючы кагосьці сярод густых радоў.
- Дарагія таварышы... - ужо цішэй і неяк ласкавей стаў казаць Каведла. - Правільна сказаў дырэктар, і кожны з нас будзе згодны з яго думкай, што мы, мы, а не хто іншыя - гаспадары завода. Але ж ён не сказаў, якія мы гаспадары. Мы не сталі яшчэ гаспадарамі...
У зале зноў наступіла цішыня, кожны прыслухаўся, і ў кожнага мільганула думка: «А чаму гэта мы не гаспадары?» І кожны чакаў адказу.
