Ужо дзед Андрэй, не прамінуўшы паглядзець навіну, пачаў гаварыць аб грамафоне:

- То ж, браткі мае! І прывозіць гэта раз пан грамафон гэты. Былі такія вось без трубы. Паставіў гэта ён моўчкі на стол яго ды давай круціць. А тут і старая паня сядзіць. Вось і пытае яна: «Што гэта?» - «А гэта скрынку для цябе прывёз я, ідзі, дзівіся... Вось і ручка». Толькі яна за ручку, а скрынка, браткі мае, як прыўрэжа на ўсе галасы камарынскага... Дык што ж вы думалі, от жа не збрахаць - збялела паня ды хлёп аб падлогу... Хварэла аж тыдзень.

- А ты не захварэў часам?

- Я? Ого! Каб я... Прамудрасць тут невялічкая ў гэтых скрынках... Галоўнае, накруціў ручку, а яно і пайшло, і пайшло... І чаго толькі не захочаш: хочаш «Разлуку» - «Разлука», «Ойча наш» - «Ойча наш» выводзіць, а «Іжа херувімы», ну, не раўнуючы, як у царкве... Бывала, пан пакліча, калі вясёлы...

- Тс... тс... ш-ша...

Усе адразу насцеражыліся. Нават Цімка Статуй, які стаяў да гэтага ля акна і з нейкай, яму толькі ўласцівай, пагардай і знявагай паглядаў нібыта безуважна на Каведлавы практыкаванні, пацягнуўся цяпер да стала і разявіў у немым здзіўленні рот. З невялічкай трубкі вырваўся сноп пярэстых гукаў, спачатку няясных, незразумелых. Потым яны рабіліся ўсё выразнейшымі, гучнелі, набывалі нейкую моц, і прыгожая песня палілася шырокім, мілагучным струменем пад закуранай столлю.

Усе ўглядаліся ў трубку, нібы там сядзеў нехта нябачны і дзіўны, які чараваў сваімі галасамі людское вуха. Ля дзвярэй застыў у нямой постаці Астап Зіркута, і з-пад яго парыжэлых кудраў глядзелі жывыя задуменныя вочы. Прытаіўшы дых, слухала песню Валя. І на міг прамільгнулі вялікія зоры-кружэлкі і зоры далёкія, недасяжныя... І Залатыя Ключы... Толькі на міг - ад песні ўсё забываеш, таму мае яна над табой вялікую ўладу. А тут і песня дзіўная - скінулі яе з недасяжных вышынь, спаймалі рукамі чалавечымі.

А Каведла стаяў, перасцерагаюча ківаў рукой, нагінаўся, нешта падкручваў. І ўсе глядзелі на яго, як на нейкага чараўніка. Быў Сашка Каведла, а цяпер вось - на табе - да чаго дадумаўся.

Цімка Статуй увесь выцягнуўся, і калі замоўкла трубка, ён усё яшчэ здзіўлена ў яе зазіраў.

- Ну што, Цімка? Як?

Гэтае пытанне вывела Цімку з раздумы. Ён залыпаў вачыма, нібы спрасонку, і толькі потым ужо, падумаўшы з хвіліну, ні к сялу ні к гораду адпаліў раптам:

- І ляснуў бы вось я па ўсіх тваіх прычындалах, толькі б шкло пасыпалася...

І ўсе адчувалі, што Цімка сказаў гэта так сабе, абы адчапіцца, не ўсур'ёз, як раней.

- І нічога болей? - запытаў Каведла.

- Як гэта нічога?

- Ды так вось. Толькі б ляснуў і нічога болей?

- Ну...

- Эх, ты... І пастухова Ганна ляснуць можа, а ты, галоўка твая яловая, дадумайся. Разумееш - дадумайся.

- Ат, адчапіся ты.

І ўсе здзівіліся крыху: Цімка без усякага скандалу моўчкі адышоў ад стала і стаў ля сцяны.

Спачатку было ціха. Потым усе загаварылі. Узняліся спрэчкі. Абступілі цудоўную скрынку, заглядалі ў трубку, мацалі дрот, абглядалі лямпу.

- Ну і манцёр! Ну і Каведла! А мы думалі: ну, нахлусіць чалавеча з гэтым самым радыё.

Умакрэўшы Каведла стараўся ўсім растлумачыць сакрэты скрынкі, пускаў яшчэ некалькі раз яе ў ход, частаваў песнямі, музыкай, нават нешта смешнае загаварыла трубка, і ўсе рагаталі цішком, стараючыся не заглушыць трубкі, даслухаць да канца смяшлівыя жарты. І калі пачалі ўжо разыходзіцца, нават дзед Андрэй адазваў убок Каведлу і патаемным шэптам запытаў:

- Вось што, скажы ты мне, хлопец, толькі не мані, скажы як на духу - не грамафон гэта?

- Ды не, дзед, і не начавала з грамафонам.

- Ну і штука... Але ж і майстры вы, каб на вас ліха!

- Майстры, дзед!

- Ото ж я і кажу...

- Хочаш, амалодзяць, дзед, за мілую душу - чык-чык і гатова, - смяецца з дзеда Астап Зіркута.

- Ото ж я і кажу, - мармыча, ідучы, дзед, не ўчуўшы добра жарту.

Прайшло каля месяца. І з кожным днём усё больш сумнай і сумнай рабілася Валя.

«Няўжо ж гэта... Няўжо не пройдзе так? Што ж я буду рабіць, што падумае татка? А Яшка... Аб Яшку казаць не варта - сама вінавата, вось ад стрэч ухіляюся нават. Ды і што Яшка... Мо і любіла калі. Але ж гэта даўно, ці варта думаць аб ім. Анатоль Іванавіч... Мілы і любы. Але ж зачым толькі гэта ўсё, зачым жа так, ці нельга без гэтага... Як страшна падумаць аб тым, што будзе...»

Ля вачэй ляглі першыя неглыбокія зморшчакі, і самі вочы страцілі сваю былую рухомасць і неяк старанна разміналіся з вачыма бацькі. І ўжо не скакала, як раней, без усякае дай прычыны па пакоі, забылася на ранейшыя песні, не чутно і «кірпічыкаў».

«Што б гэта такое з ёй, - думаў часам, седзячы за сталом, Антось. - Няйначай перамена нейкая. І з якое б, сказаць, прычыны? Закахалася б, скажам, дык чаго галаву вешаць... Не, нешта нейкае ёсць».

Заўважыўшы вечарам, як сядзела Валя ў невясёлай задуме, бацька падышоў да яе, палажыў на яе плечы свае апаленыя, шурпатыя рукі і запытаў:

- Валечка, ну што з табой? Дзіўлюся я, нешта ты ходзіш, нос апусціўшы...

- Ат, татка, што гэта вам уздумалася.

- Бачу ж я, ну чаго ты такая?

- Ды нічога, татка, гэта я так сабе.

- Так сабе? Ідзі хоць прагуляйся крыху. Годзе ў хаце сядзець - пракіснеш. Сёння ж вечар спайкі. Мне дык што, старому, лепш паляжу вось, а твая справа другая. Дый кажуць - весела будзе там. Музыку вунь нанялі хутарскога, скокі будуць... Схадзі ж ты.

- Я схаджу, татка...

У далёкім дзяцінстве чула Рахіль прыгожую казку ад мацеры. А мо і не казка, мо сапраўдная быль. Але ж падобна надта на казку: і цар, і дзіўныя дочкі, і аксаміт.

Галоўнае - аксаміт.

...Едзе цар па вуліцы горада, і пасцілаюць перад ім аксамітныя дываны. Аксамітам і сцены пакрыты, высачэзныя сцены гарадскіх дамоў. Пасецца сонца па аксаміце і скача па ім рознакаляровымі праменнямі. А цар едзе, і едуць красуні дочкі - па аксаміту едуць па дарагому. І ні пылу, ні бруду. Бясшумна імчацца залатыя колы, і навакол - кветкі, кветкі.

- А зачым, мамка, кветкі?

- Кветкі? Ну, кветкі затым, каб цвісці... І пах, прыгожа.

- А які, мамка, цар?

- Цар? Адчапіся, ці мне бачыць яго, ці што?

- А чаму ў мястэчку вуліцы без аксаміту?

- Яшчэ што скажаш? Дурная...

- А чаму няма ў мястэчку цара?

- Яшчэ чаго захацела, хопіць табе і ўрадніка.

І ўжо спужаным шэптам, азіраючыся чамусьці на дзверы, мамка казала ціха-ціха:

- Дурная, чаго вярзеш немаведама што. Падмяці ідзі сенцы.

Але не забывалася на аксаміт Рахіль і часта думала, якім бы прыгожым было мястэчка з аксамітнымі вуліцамі. І па аксаміце краскі, краскі... Гады ішлі, старэліся вуліцы, касабочыліся местачковыя хаты, і па ўсяму відаць было, што не быць мястэчку ў аксаміце, не ўбачыць Рахілі аксамітных вуліц.

Гэта было ў дзяцінстве. А дзяцінства заўсёды такое смешнае і такое дзіўнае: то было ўсё прыгожым і чаруючым, а падрасцеш - і вочы другія. Зірнеш - брыда непралазная, злосныя людзі. І чаго ім трэба, і чаго б ім, здавалася, мала? Без нажа рэжуць адзін аднаго.

І адна за адной каціліся слёзы. Хацелася плакаць, каб заліць слязьмі ўвесь свет, і мястэчка, і закурэлы завод, і гэту страшную ванную печ, дзе блішчыць палаючае шкло, і гэтых майстроў.

Рахіль плакала... У інтэрнаце нікога не было. Пад свята ўсе разышліся, хлапцы падаліся ў клуб на спайку. Адтуль чутно было праз акно, як іграе гармонь, і прыглушаны тупат ног далятаў і нікнуў у Нютчыным пакоіку. Нютка - адзіная таварышка Рахілі (яшчэ ведаліся ў мястэчку, дзе Нютка была наймічкай) - суцяшала яе:

- А ты не глядзі. Лезе хто - дай здачы, чаго там...

- Дзе там, Нютачка! Каб ты толькі ведала. Ну, сягоння... Хоць бы я адно шкло разбіла. Дык дзе там... Стараешся ж патрапіць. І ўсё роўна - жыцця не даюць. І майстры нашы... Дый куды ні павернешся, толькі і чуеш: морда пархатая, сялёдачны хвост.