У красавіку й траўні 1941 году вычувалася ўжо палітычнае напружаньне. Бясконцыя савецкія эшалоны з войскам і ваеннымі матэрыяламі ішлі на захад. Шосы й вуліцы местаў ламаліся пад савецкімі танкамі. Лёнданскае «БіБіСі» радыё трубіла, што трэба спадзявацца нямецкай атакі на Расею недзе каля 20 чэрвеня. Весткі гэтыя падмацоўваліся бальшавіцкімі масавымі арыштамі жыхарства ды вывазам яго ўглыбкі Расеі ці на Сібір. Акцыя гэтая пачалася 18 чэрвеня 1941 году й трывала аж да нямецкай атакі на СССР 22 чэрвеня.
Апавядалі пазьней ахвяры бальшавіцкага тэрору, што шмат якія цягнікі з арыштаванымі былі атакаваныя нямецкім лётніцтвам, у выніку чаго шмат людзей пагінула. Іншыя масава гінулі ад нялюдзкіх умоваў транспарту, без вады й ежы цэлымі днямі. Трупы памерлых выкідалі праз вокны вагонаў.
Каб лепш уявіць усе жудасьці, якія перажывалі дэпартаваныя тады масава зь земляў Беларусі нявінныя людзі, сем'і зь дзецьмі, жанчынамі й старымі, дазволю прывесьці тут ліст майго сябры Вацлава М., сына 12-ці гэктаровага селяніна, сям'я якога складалася зь 7 душ. Цяпер ён жыве ў Аргентыне, а тады перажыў усе жудасьці бальшавіцкага вывазу.
«Дарагі Сябра Язэп!
Буэнос Айрэс, 20.1.53
Перапрашаю за адвалоку з адказам, бо гарачыня 37,5 градусаў адымала ахвоту да пісаньня. Пастараюся адказаць на Твае пытаньні, наколькі дазволіць мая памяць. Пачну храналягічна ад падарожжа, у якіх транспартных умовах нам прыйшлося ехаць у савецкі “рай”.
Пагрузілі нас у Мерах у быдлячыя вагоны, з малым, моцна закратаным акенцам пад самай стольлю. Дзьверы энкавудзістыя зачынілі на ключ, адчынялі на даўжэйшых перапынках, а тады ўвесь транспарт быў абстаўлены кулямётамі, дык усякія ўцёкі былі немагчымыя. Кожны вагон меў два рады нараў, на якіх магло зьмясьціцца 45 чалавек. Дык мы з сваімі рэчамі сьціснутыя былі даслоўна, як селядцы ў бочцы. Пасярэдзіне вагону ў падлозе была невялікая дзіра для адправы натуральных патрэбаў. Першы дзень сорам стрымліваў нас ад карыстаньня ёю. Пазьней кожны зразумеў, што тут ня гульня, а змаганьне за жыцьцё. Гэтак старыя ці маладыя, жанчыны ці дзяўчаты, зьбянтэжана, прыкрываючыся дываном, аддавалі патрэбы натуры…
У часе падарожжа — 18 сутак — далі нам толькі тры разы па місцы зупы. Няшчасныя людзі ратаваліся тым, што змаглі з сабой захапіць, дзелячыся зь іншымі, што й гэтага ня мелі. Тут шмат залежыла ад чалавечнасьці агентаў НКВД: больш людзкія дазвалялі ўзяць з сабой больш харчоў, менш людзкія выстаўлялі ахвяраў на зьдзек сьмерці.
На нас бальшавіцкі хапун напаў а 1-й гадзіне ноччу. Мужчын у бялізьне абшукалі ды паставілі ў куце, а жанчынам загадалі спакавацца за 30 мінут у дарогу. Жанчыны, як жанчыны, настолькі былі перапалоханыя, што заміж браць больш вартасныя рэчы, грузілі вёдры, гаршкі, скавароды ды іншыя рэчы, непатрэбныя ў надзвычайных умовах. Я, стоячы ў куце з узьнятымі рукамі, зьвярнуў увагу жанчынам, што маюць браць, і затое быў прадметам наскоку стражніка, які фізычна гразіў мне расправай. А тымчасам 12 чалавек НКВД глумілі нашу хату: забіралі вартасныя рэчы — гадзіньнік, бранзалеты, лепшую вопратку, а таксама лісты, фатаграфіі, ламалі тынк, падлогу…
У гэткіх умовах прыйшлося нам, нешчасьліўцам, пакідаць сваю Бацькаўшчыну. Толькі ў Мерах, у такіх самых закратаных вагонах, мы сустрэлі сваякоў з булкамі хлеба. Можна было толькі скібамі перадаваць парэзаны хлеб у наш вагон. Брат Віктар (студэнт філязофіі), быў у асобным вагоне, што быў адчэплены ў Глыбокім.
Цягнік, пакуль дабрыў да польска-савецкай граніцы ў Загацьце стаяў на кожнай станцыі ды падбіраў вагоны з зьняволенымі. У Полацку, 20.6.41, я заўважыў ненармальны рух войска й танкаў, што наводзіла ў мяне думкі аб хуткай вайне…
Толькі далёка на расейскай тэрыторыі наш эшалон з 120 таварных вагонаў часьцей спыняўся, і тады выпускалі людзей з вагонаў дзеля натуральных патрэбаў ды набраньня вады. Была ў адным вагоне савецкая крамка, дзе можна было купіць чорны хлеб і соленую рыбу.
У нашым вагоне былі людзі з Браслаўшчыны, Постаўшчыны й Дзісеншчыны. Тут была местачковая інтэлігенцыя, сяляне, крамнікі, рамесьнікі, работнікі. Цяжка было зразумець, гледзячы на гэтую шэрую няшчасную масу, у чым бальшавікі бачылі небясьпеку для свайго панаваньня ад гэтых людзей. Людзі ў вагонах сьпявалі рэлігійныя песьні, галасілі, плакалі. На настоях было забаронена сьпяваць, каб не дэмаралізаваць жаўнераў, што ехалі на фронт. Ад набожных бабуляў энкавудзісты адбіралі маліцьвеньнікі, кантычкі, ражанцы…
І ўрэшце, пасьля цяжкіх мукаў і цярпеньняў, выгрузілі нас у горадзе Барнаул над ракой Об. Колькі тысячаў людзей было сагнана ў чатыры, яшчэ нявыканчаныя, баракі. Тут мы сядзелі й чакалі, пакуль пабудуюць больш баракаў. У міжчасе адбывалася перапіска людзей паводле паходжаньня, занятку, асьветы і г. д. Апытальнікі запаўнялі польскія жыдоўкі з Варшавы й Лодзі, што ўцяклі ў Саветы ў 1939 годзе, калі Немцы занялі Польшчу. НКВД мантавала шпіянаж сярод зьняволеных, сочачы настроі. Аднойчы ўночы аддзел НКВД акружыў наш барак ды зрабіў труску прывезеных рэчаў: забіралі ўсё “небясьпечнае” для савецкай улады — гадзіньнікі, машыны да шыцьця, двуколкі, залатыя рэчы… Тут ужо даслоўна зьвялі ўсіх да жабракоў. Ад цяпер кожны пачынаў “шчасьлівае жыцьцё пад сонцам сталінскае канстытуцыі”!
Хутка нас перасялілі ў пасёлкі, што называліся “ісправіцельнымі трудовымі калоніямі”, якія складаліся з колькіх дзясяткаў баракаў. У загарадзь 5x5 мэтраў садзілі 25 чалавек. Добра, калі ў такім пакоі пасялілі 3–4 вялікія сем'і. Але пераважна людзі былі недабраныя, рознага веку, зь дзяцьмі. У гэткіх умовах нельга было нат адпачыць пасьля працы. Страву трэба было варыць самому, але ў бараку на 400 чалавек была толькі адна кухня зь 10 топкамі. Каб зварыць страву, кралі дровы дзе толькі было магчыма: разьбіралі кладоўкі, выходкі, сушылі быдлячы кал.
Ня было й дастаткова вады. У сібірскія маразы ваду давозілі бочкамі за З км. Людзі тапілі сьнег. У гэткіх умовах бруд і вошы сталіся паўсюднымі. У першых тыднях кожны спаў на сваіх лахах. Хутка кожны стаў рабіць сабе гняздо, адгараджваючыся ад суседзяў мяшкамі, посьцілкамі. Гэткім спосабам пакой у бараку стаўся падобным да асінага гнязда, дзе кожны сядзеў у сваёй клетцы.
А што вы думаеце аб сібірскай зіме? Мароз 40 градусаў Цэльсія, баракаў не агравалі. Кожны грэўся ў лахах свае бярлогі. У часе сьнежных бураў — 2 тыдні бяз спыну — не пабачыце прадмету на 2 мэтры. Няшчасны той, каго гэткая бура зловіць у дарозе!
Дзецям і старым былі выдадзеныя харчовыя карткі па 400 гр. хлеба ў суткі, працаздольным па 800 гр. Хто не працаваў, той не даставаў прыдзелу хлеба. Людзі ахвотна ішлі на будаўляную работу, дзе можна было дастаць 800 гр. хлеба, колькі рублёў ды прынесьці дрэва на апал. Жанчыны пераважна хадзілі па навакольных калгасах, жабравалі, выменьвалі, што толькі мелі, на малако ды іншыя харчы.
Палажэньне крыху паправілася год пазьней, калі польскаму эміграцыйнаму ўраду, пры падтрымцы Аліянтаў, удалося дабіцца амністыі для вывезеных грамадзянаў былое польскае дзяржавы. Тады далі людзям агародчыкі, дзе можна было вырасьціць агародніну. За працу, усёроўна прымусовую, плацілі як савецкім работнікам».
22 чэрвеня 1941 году Вільня як быццам замерла. Глянуў я ў вакно — вуліцы пустыя. Уключыў лёнданскае радыё й зараз пачуў перадачу «БіБіСі»:
Значыцца вайна! Мне заняло дух ад радасьці — прыходзяць канцы бальшавікам! Я хутка падзяліўся гэтай весткай з Казлоўшчыкам, які жыў непадалёк ад мяне й пайшоў у шпіталь на працу. Вестка аб вайне, мабыць, была ўжо паўсюдна ведамая з паслухаў брытанскага радыя й шаптанай пошты, бо сустраканыя людзі ішлі з усьмешкай ды глядзелі ўгору, дзе гудзелі самалёты.
Бальшавікі лёталі, як падсмаленыя, добра ня ведалі аб падзеях. Калі іх хто пытаўся, што здарылася, казалі: савецкія манэўры, правакацыйны пагранічны канфлікт зь Нямеччынай! Толькі а 11-й гадзіне дня савецкія рупары затрубілі, перадалі прамову Молатава аб тым, што пачалася вайна зь Нямеччынай, што ўсе савецкія грамадзяне павінны сваімі грудзьмі бараніць «отечества»!
