Меркаваньні пра канчатковы вынік вайны сярод Беларусаў былі розныя. Адны спадзяваліся, што выйграюць дзяржавы Восі, іншыя, што Антанта з Амэрыкай. Амаль ніхто ня верыў, што савецкая Расея.
Бальшавікі тымчасам сваю ўладу ў Вільні замацавалі. Турмы былі запоўненыя зьняволенымі. Тавары з крамаў прапалі. А за гэтым прыйшла даражыня. Чорны гандаль шалеў. Людзі перасталі быць у гутарках адкрытымі й з сваімі знаёмымі, бо бальшавікі ўсюды насаджвалі агентаў. Па памяшканьнях хадзіла процьма наведвальнікаў: адны мерылі жыльлёвую плошчу, каб каго-небудзь усяліць, другія шацавалі падатак, іншыя шукалі беспрацоўных, яшчэ іншыя кантралявалі электрыку. Жыльлёвая плошча была зьведзеная да 4 кв. м. на галаву, харчовы недастатак стаўся катастрафічным.
У сваёй эканамічнай адсталасьці бальшавікі ніяк не маглі наладзіць забясьпечаньня жыхароў патрэбнымі прадуктамі й таварамі, а ў сваёй прапагандзе адначасна ўвесь час трубілі, быццам яны разьвязалі гаспадарчую праблему. Дзеля гэтага былі супроць харчовай рэглемэнтацыі. Для пануючай партыйнай клікі былі створаныя адумысныя крамы з таварамі па паніжаных цэнах ды па партыйным разьмеркавальніку. Усё-ж іншае жыхарства ўважалася за няважнае. Яно забясьпечвалася як нявольнікі, каб толькі ня вымерла.
Вільня з жыхарствам 240 000 за два гады вырасла ў места зь лікам жыхароў 340 000, ня лічачы дзясяткаў тысячаў зьняволеных па турмах. Усе памяшканьні былі перапоўненыя. Усе працавалі намінальна 8 гадзінаў, плату-ж даставалі мізэрную, каб можна было справіцца з патрэбамі сям'і. Адпачынку ніколі ня было, бо ўвесь час зганялі людзей на мітынгі, сходы, курсы, дзе, як правіла, выступалі агітатары (у бальшыні жыдоўскага паходжаньня), якія славілі бальшавіцкую сыстэму як збаўленьне для ўсіх народаў.
Часта на гэткія сходы ці мітынгі агітатар прыходзіў з падрыхтаванай рэзалюцыяй, якую пры канцы прачытваў ды пытаўся: «Ну, хто супроць?» Кожнаму было ясна, што настаўлялася пастка. Таму людзі маўчалі, або той ці іншы цынічна яшчэ падгукваў у чэсьць Сталіна ды камуністычнае хэўры. Што-ж ім было рабіць іншае?
АБАРОНА НАЦЫЯНАЛЬНЫХ ПРАВОЎ
Змаганьне за нацыянальныя правы ў Вільні пры новай уладзе адбывалася даволі заўзята. Кожная нацыянальнасьць намагалася здабыць сабе больш пазіцыяў. Урэшце была прынятая рэзалюцыя, што на выяўленьне сваіх нацыянальных асаблівасьцяў маюць права пяць нацыянальнасцяў: Беларусы, Палякі, Жыды, Расейцы ды Жамойцы.
Беларусы стараліся выкарыстаць усе магчымасьці, што вынікалі з гэтае пастановы. Ды ў гэтым нялёгка было дайсьці да нейкага паразуменьня зь летувіскімі шавіністамі ды маскоўскімі нацыянал-камуністамі. Трэба прызнаць, што за правы Беларусаў душой стаялі заўсёды выхадцы з Польшчы, ведамыя яшчэ пры польскай уладзе віленскія «лявіцоўцы» — Ендрыхоўскі, Дэмбінскі, Друтас, Жэромская й Дзявіцкая.
У выніку гэтых ходаньняў М. Пяцюкевіч, Багушэўскі й я перанялі беларускую сэкцыю радыя (60 хвілінаў на дзень). Любіч-Маеўскі, а. Коўш і Войцік занялі пасады ў адміністрацыі. На хвалу Любіч-Маеўскага выпала правесьці школьны плебісцыт у Вільні. Паводле гэтага плебісцыту вынікала, што:
- польскіх школаў жадае 50%
- расейскіх 20%
- беларускіх 12%
- жыдоўскіх 10%
- летувіскіх 8%
Гэта быў цікавы плебісцыт, за які ягонаму ініцыятару давялося пры Немцах, праз варожую правакацыю, прыплаціць жыцьцём. Папраўдзе, вынікі плебісцыту ня былі аб'ектыўнаю выяваю нацыянальных дачыненьняў у Вільні, але больш паказнікам тагачасных у месьце настрояў. Усё-ж вынікала, што ў другой палове 1940 году летувіская сіла лікам вырасла да 8 %, ці была на 6 % большаю, як у годзе 1939. Гэта паказвала, што Жамойцы за гэты час навязьлі ў места 6 % жыхарства.
Не малую ролю адыгрываў у эканамічных справах Вільні сьвятар Коўш, як галоўны рахункавод цэнтральнага Віленскага банку. За гэта пазьней яму давялося, па даносах летувіскіх агентаў, загінуць ад Немцаў.
Выкарыстоўваючы тагачасныя магчымасьці ў віленскім радыё мы, ці бо вышэй названыя асобы, перадавалі ня толькі бягучыя матэрыялы, але М. Пяцюкевіч чытаў лекцыі зь беларускай этнаграфіі, я-ж прачытаў Багушэвічаву «Дудку» й «Смык» ды цімала твораў Янкі Купалы.
Гэта, ведама, ня было да спадобы Маскве. Дзеля гэтага быў дадзены загад абмежаваць беларускую праграму. Мы пастанавілі бараніцца. Ня тыя дэлегацыі хадзілі ад адной савецкай установы да другой, а таксама да жамойцкіх урадаў. Ніхто нічога пэўнага не адказваў. Урэшце наш сябра Багушэўскі нейк зьвязаўся з маскоўскім палітруком, які кіраваў справамі культуры места Вільні. Між імі адбылася гэткая гутарка:
Багушэўскі:
— Дазвольце, таварышч, прадставіцца — сатруднік беларускага сектара Радыё Вільно.
Маскаль:
— Слушаю!
Багушэўскі:
— Таварышч! Камуністычная ўлада прынесла вызваленьне ўсім працоўным, у гэтым ліку й Беларусам. Навокала кіпіць і ўзьнімаецца культурнае жыцьцё, тымчасам Беларусам абмежаваны час у радыё да 15 хвілінаў у дзень. Чаму беларускія работнікі ня могуць мець роўнага права зь іншымі?
Маскаль:
— Кто вас прыслал да меня?
Багушэўскі:
— Я сатруднік радыя, ізбран рабочымі…
Маскаль:
— Ты панімаеш па рускі?
Багушэўскі:
— Панімаю, я вучыўся…
Маскаль:
— То ступай домой і седі спокойно… Нечево здесь морочіть голову!
Было ўсё ясна кожнаму. Расейскія перадачы з Масквы павялічыліся ў віленскім радыё непамерна. Якое магло быць раўнаньне беларускіх працоўных да расейскіх, мужыка да пана?
Звужалі таксама беларускае школьніцтва, не зважаючы на намаганьні Караля, Тышкевіча й Анцукевіча. Расейскае-ж школьніцтва ўвесь час разбудоўвалася.
У гэткіх умовах Беларусам трэба было пранікаць усюды, дзе толькі было магчыма, каб бараніць нацыянальныя інтарэсы беларускага жыхарства Вільні. Дзеля гэтага таго ці іншага Беларуса, які быццам супрацоўнічаў з бальшавікамі, нельга вінаваціць у калябарацыі. Даводзілася-ж выдзіраць ад бальшавікоў сама элемэнтарныя, здавалася-б, правы беларускага жыхара места. І трэба сказаць, што ў вельмі цяжкіх умовах віленская інтэлігенцыя няблага тады справілася з свайго гістарычнага заданьня.
Падобна як у Вільні, бальшавіцка-расейская ўлада трактавала Беларусаў ды іхныя нацыянальныя патрэбы й на іншых новазанятых ёю беларускіх землях. Добрую інфармацыю мне пра гэта прыслаў мой сябра А. С., што жыве цяпер у Аўстраліі. Падаю тут яе даслоўна:
«Цябе цікавіць, як аднеслася беларуская інтэлігенцыя да савецкай улады ў 1939 годзе? Пастараюся адказаць у кароткіх словах.
Прыход чырвонай арміі 17 верасьня 1939 году быў для беларускага насельніцтва Заходняй Беларусі наагул нечаканы. Ніхто не спадзяваўся, што польскія мілітарыстыя й палітыкі, якія хлёстка стукалі абцасамі ды вёрстка вымахівалі “шабэлькай”, так хуценька разьбягуцца, быццам пацукі, перад бальшавікамі, тымбольш, што шмат якія памяталі падзеі дваццатых гадоў.
Беларуская інтэлігенцыя таксама ня была падрыхтаваная. То-ж ведама, што ўся яна была ў той ці іншы спосаб прасьледваная польскай бясьпекай, заганяная ў кацэт у Бярозе Картускай, у турмы. Асабліва перад самай вайной 1939 году вялікі быў наскок польскай адміністрацыі на зласнейшых, і яны былі ізаляваныя.
Крах польскай дзяржавы ў жорнах гітлероўска-бальшавіцкай змовы быў маланкавы, ня было часу на роздум, сустрэчы, падрыхтоўку. Шмат інтэлігенцыі апынулася ў нямецкім палоне, як жаўнеры й афіцэры польскае арміі, іншыя гуртаваліся ў Беларускіх Камітэтах у Польшчы пад нямецкай акупацыяй, у Бэрліне. У Заходняй Беларусі, далучанае да БССР, ацалелыя зь беларускай інтэлігенцыі ўключыліся ў супрацоўніцтва з бальшавіцкімі ўладамі з думкай разгарнуць працу хаця-б у беларускім школьніцтве.
Савецкая ўлада ў Заходняй Беларусі фактычна ня мела на кім аперціся. Яна арыштоўвала й вывозіла ўсякі элемэнт, які супрацоўнічаў з польскімі ўладамі. Ня мела яна таксама даверу да беларускіх грамадаўцаў і сяброў КПЗБ, бо з загаду Сталіна ў 1938 годзе Камуністычная Партыя Польшчы й Камуністычная Партыя Заходняй Беларусі былі разьвязаныя, як выйшаўшыя з-пад маскоўскай кантролі, ды яе сябры ўзятыя на чорны сьпісак, як людзі, што падлягаюць сьледзтву савецкіх ворганаў, як “ворагі народу”. Некаторыя маласьвядомыя беларускія камуністы з КПЗБ, што думалі цяпер прыпадабацца Маскве, ды паклікаліся на сваё сяброўства ў падпольных бальшавіцкіх арганізацыях Заходняе Беларусі, былі арыштаваныя ды сваю кар'еру скончылі ў Салоўках, на Калыме, ці ў іншых месцах зьняволеньня.
Вось чаму бальшавікі сталі выкарыстоўваць беларускую інтэлігенцыю чыста нацыянальных паглядаў, асабліва ў школьніцтве, дзе ім не хапала сваіх людзей. Менск прыслаў толькі сваіх “культуртрэгераў”, кіраўнікоў вышэйшай школьнай адміністрацыі.
Для прыкладу ўспомню абласны сход настаўнікаў у Наваградку ў лістападзе 1939 году пад кіраўніцтвам гэткага “культуртрэгера”, школьнага інспэктара Гутарцовай.
Сход адкрыў першы абласны сакратар партыі Рамашкоў, які на расейскай мове трубадурыў пра магутнасьць чырвонай арміі, якая нас “асвабадзіла”. Мову сваю партыйны шэйк скончыў славаслоўем у чэсьць чырвонае арміі й Сталіна. Потым прамаўлялі іншыя партыйныя тузы, давалі слова мясцовым Беларусам на “падзяку” за вызваленьне. Урэшце выпусьцілі на трыбуну Гутарцову, што мела гаварыць аб школьніцтве. Але й яна доўга малола аб савецкай уладзе й канстытуцыі, аб “радасным і культурным” жыцьці ў Саветах. А калі стомленыя слухачы пачалі крычаць “бліжэй да тэмы”, яна прапусьціла колькі бачын свае пісаніны ды пачала чытаць пра школьніцтва ў такіх-жа напытаных і безьзьмястоўных словах, як і аб прыходзе савецкай улады.
Каб змусіць Гутарцову пакінуць бальшавіцкія тырады ў расейскай мове, заля пачала грымець: “Гаварэце пабеларуску! Пабеларуску!” Тады Гутарцова сьціхла. Вытварылася канстэрнацыя. Змоўкла й заля. Бальшавіцкія тузы ня мелі аргумэнтаў на гэткі супраціў настаўніцкай масы. Дык падняўся першы сакратар партыі ды стаў шаптацца з Гутарцовай і сябрамі прэзыдыі. Пасьля гэтага Гутарцова ўжо наляту перакладала сваю чытань у беларускую мову.
Але якая там была беларуская мова! Мы чулі нейкі расейска-беларускі жаргон, якога нават цяжка прыдумаць. Заля паўгалосна хіхікала, як Гутарцова пыкала, кашляла, шукала слоў. І каб перадаць расейскі зьмест свае пісаніны, як наагул губляла ўсякі зьмест. Яна чырванела й бляднела, губы зрасьліся, і відаць было, як каплі халоднага поту сьцякалі па яе немаладым твары.
Тады партыйны туз, ратуючы цяжкую сытуацыю, абвясьціў перапынак. Ёй быў патрэбны саветчыкам выклікаць ворганы бясьпекі, якія зараз-жа зьявіліся. Агенты ў цывільнай вопратцы зьмяшаліся з настаўніцкай масай, а на вуліцы стаялі энкавэдзіскія аўты з рэзэрвамі.
Пасьля перапынку Гутарцова ізноў зьявілася за трыбунай. Яна цяпер сказала, што будзе прадаўжаць свой даклад парасейску, бо тут яе хіба ўсе разумеюць, а ёй самой лягчэй гаварыць парасейску. Сэнатар Рагуля зморшчыўся, галава Чатыркі бязвольна апала ўніз, іншыя з цынічнымі мінамі глядзелі што будзе далей.
Хутка заля парвала наагул усякі кантакт з Гутарцовай. Настаўнікі глядзелі ў вокны, перашэптваліся між сабой. Заўважыла гэта й Гутарцова, дык даволі хутка скончыла свой даклад. Там-сям нехта пляскаў у далоні (магчыма агенты), а маса прыгнобленая пачала разыходзіцца. Усе зразумелі, што пад маскай камунізму прыйшоў маскоўскі шавінізм, які глуміў Беларусь перад рэвалюцыяй, пры царох. Нехта разьвітваючыся з сваім сябрам, трапна сказаў: “Адзін акупант заняў месца другога!”»
