Далейшымі людзьмі зь нямецкага боку былі школьны інспэктар Шульц, ды заступнік акруговага камісара Руткоўскі, сын Беларуса-палоннага зь Першай Сусьветнай вайны, які застаўся ў Нямеччыне. Руткоўскі нават крыху гаварыў пабеларуску, быў партыйнікам і праз нацыянал-сацыялістычную партыю выбіўся на паверхню, хоць быў мала адукаваным. Прыяў Беларусам, памагаў чым мог, асабліва за атрыманую гарэлку — любіў выпіваць.

Шульц спачатку спрабаваў езьдзіць са мной у паветы на інспэкцыю беларускіх школаў. Ды гэткая асыста была мне нявыгадная, бо ня можна было шчыра гутарыць з настаўнікамі й мясцовай адміністрацыяй. Таму я ўгаварыў яго, каб ён ня езьдзіў, бо небясьпечны час з прычыны партызаншчыны. Немец згадзіўся, адно прасіў пасьля павароту пісаць справаздачы ў школьны аддзел гэбітскамісарыяту.

З Руткоўскім было лягчэй. Пры нагодзе нейкай просьбы я пасылаў яму бутэльку гарэлкі й справа была заладжаная прыхільна. Час-ад-часу заглядаў ён да мяне ў намесьніцтва, дзе я жыў, тады ў гурце маіх супрацоўнікаў, падпіўшы, любіў апавядаць, што ён з кораня Беларус, бо нават памятае як бацька, выпіўшы таксама, любіў успамінаць сваю Беларусь, у якой ён нарадзіўся, як пасьвіў валоў, як у вялізных лясох паляваў на зьвярыну. Цяпер-жа ён, ягоны сын, на свае вочы бачыць гэты прыгожы край, гасьцінных і шляхетных Беларусаў. І таму ён Беларусь любіць таксама як Нямеччыну, любіць і Гітлера ды ягоную партыю, бо дзякуючы ім ён стаўся чалавекам…

Зь беларускага асяродзьдзя назаву двух, якія пры маёй бытнасьці ў Вялейцы не хацелі поўнасьцю ўлучыцца ў беларускую нацыянальную працу пад шыльдай БЦР. Усе іншыя, найменш вонкава, стараліся ісьці ў нагу, хоць той ці іншы прыкульгваў.

Першым быў акруговы школьны інспэктар Сыраквас, які тармазіў распаўсюджваньне беларускай школьнай і настаўніцкай літаратуры. Ягоны сын быў арыштаваны ворганамі СД за кантакты з партызанамі. Я бацьку дапамог вырваць яго з турмы, аднак людзі бурчэлі, што гэта бальшавіцкі падгалосак.

Другім быў кіраўнік СБМ на Вялейскую акругу — Сеньнік. Гэты малады дзяцюк, як і шмат якія праваднікі з гэтай арганізацыі, хутка навучыліся нізка кланяцца Немцам, а ня слухацца радаў беларускіх правадыроў. Зь імі даводзілася мне мець цімала клопатаў.

Цікавы быў зьезд беларускіх актывістых Вялейшчыны ў красавіку 1944 году. Прысутных было каля 50 чалавек, веку сярэдняга. Шмат якіх я знаў з часоў унівэрсытэцкіх. Іншых я проста пытаўся, якое іх прозьвішча, якой прафэсіі, дзе працуюць. Вось прыклады:

— Як вашае прозьвішча, спадарыня? — пытаюся.

— Куляшанка.

— Прафэсія?

— Студэнтка трэцяга курсу філялёгіі, загадчыца пачатковай школы…

— А як вашае прозьвішча? — пытаюся ў іншага.

— Дубяга, зубны тэхнік…

— А вашае?

— Інжынер Курыла…

І гэтак я хутка гарантаваўся, што ня гэткія мы ўжо й бедныя на сваю інтэлігенцыю ў гэтую трывожную ваенную пару, што ёсьць усё ж такі сілы для працы над нацыянальнай разбудовай.

Я горача прамовіў да прысутных, заклікаў іх да ахвярнасьці, вытрываласьці, стойкасьці ў працы на займаных становішчах. У часе дыскусіі выявілася, што нацыянальны ўздым вялікі, што моладзь зь вялікім захапленьнем наведвае родныя школы, любіць родную мову, хутка пераймае патрыятычнае настаўленьне ды ахвотна ўступае ў рады Саюзу Беларускае Моладзі. Аднак адчуваецца вялізны недахоп школьных прыладаў, падручнікаў, літаратуры. Некаторыя наракалі, што й настаўнікі ня маюць нават і тае дапаможнае літаратуры, якая выдаецца ў Менску, бо акруговы школьны інспэктар чамусьці ў паветы не дасылае гэтых інструкцыяў ды часопісаў.

Пад уражаньнем гэтага зьезду я таго самага тыдня наведаў акруговага школьнага інспэктара Сыракваса ў ягоным урадзе. Прыняў ён мяне з усімі гонарамі ды паказаў сваё бюро. У адным з пакояў я заўважыў вялікую сьцірту-звал настаўніцкай літаратуры, што была выдадзеная ў Менску Галоўным Школьным Інспэктаратам.

— Што гэта значыць, спадар Сыраквас? — спытаўся я.

— Гэта… гэта, спадар намесьнік, не разыходзіцца, бо людзі ня ўмеюць чытаць лацінкай.

— Што? — кажу. — За тры гады настаўнікі забыліся чытаць лацінкай? А калі ня ўмелі, дык не навучыліся? Гэта сабатаж беларускіх і нямецкіх установаў, спадар Сыраквас! Няма ніякіх тлумачэньняў! Літаратура мусіць быць, яшчэ ў гэтым тыдні, дастаўленая ўва ўсе куткі акругі. Вы разумееце?

— Разумею, але хто за яе заплаціць?

— Хто заплаціць, вы пытаецеся? А хто будзе плаціць, калі вы хочаце згнаіць яе ў гэтым складзе?

— Выбачайце, я вінаваты. Аднак-жа хто ўсё ж такі мае плаціць за яе? — бараніўся Сыраквас.

— Раённыя начальнікі. За тры дні вось адбудзецца зьезд старшыняў усіх раёнаў. Я ім дам распараджэньне.

На зборцы раённых старшыняў я загадаў, каб едучы дамоў яны ўзялі з сабой і школьную літаратуру ды каб даставілі яе ўва ўсе школы. Старшыні шмат якіх паветаў згары аплацілі й намінальны кошт узятае літаратуры.

Мае чародныя наведзіны былі ў настаўніцкай сэмінарыі ў Вялейцы. Паводле вестак, туды быццам пранікала бальшавіцкая прапаганда. Сабраўшы настаўнікаў і сэмінарыстах, я ім казаў:

— Прыемна мне, спадары прафэсары й сэмінарысты, сустрэцца тут з вамі, з тымі інжынерамі душ, што маюць моладзь, будучыню нашага народу, узьняць на ўзвышшы нацыяняльнае ахвярнасьці да працы. Я веру, што вы, як выхадцы з нашага слаўнага народу, які ў сваёй гісторыі ўмеў паўстрымаць ня толькі маскоўскую навалу, але й абараніцца ад розных агрэсараў з захаду, зможаце быць ня менш слаўнымі пасьлядоўнікамі сваіх слаўных прашчураў, тымбольш, што Масква цяпер падстрэленая. Помніце, што казаў Кастусь Каліноўскі, наш правадыр сярэдзіны XIX стагодзьдзя: «Як дзень з ноччу ня ходзяць разам, так і праўдзівая навука ня ідзе разам зь няволяй маскоўскай… А пакуль яна будзе, нічога ня будзе. Ня будзе праўды, ня будзе дабрабыту, ды ніякай навукі, адно вамі як скацінай варочаць будуць не для дабра, але на пагібель нашую…»

Уражаньне было аграмаднае. Нехта прамовіў у патрыятычным духу ад сэмінарыстаў. Прысутнаму Немцу Шульцу быў перададзены коратка панямецку зьмест прамоваў. Гімнам «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» закончылася ўрачыстасьць. Пазьней я меў нагоду візытаваць яшчэ беларускую гімназію й народны дом у Маладэчне. І там было падобнае: моладзь гарэла беларускім патрыятызмам, усюды зьвінела беларуская песьня, грымела беларуская вызвольная думка-лёзунг: «Жыве Беларусь!»

Напачатку сакавіка 1944 году я дастаў з БЦР загад падрыхтаваць у акрузе памяшканьні-казармы на прыблізна 20 000 жаўнераў, што хутка будуць змабілізаваныя. Мы агледзелі школы, народныя дамы ды іншыя будынкі ў самой Вялейцы й у паветах. Аж тут на табе! — Немцы на другі ўжо дзень занялі некаторыя нашы будынкі для Казакоў, якіх недзе ля Себежа ўзялі ў палон. Былі яны ў лягеры палонных у Латвіі, цяпер-жа выявілі ахвоту змагацца з бальшавізмам.

Вось і яны, Казакі з-над Дону! Іхны табар падобны быў да цыганскага: мужчыны рознага веку, жанчыны, дзеці. Страявых жаўнераў-коньнікаў было каля 120, а ўсіх — да 200 чалавек. Падначаленыя яны былі нейкай асобнай нямецкай камандзе.

Мясцовыя Немцы сустрэлі гэтых новых расейскіх калябарантаў непрыхільна. Яны добра помнілі нядаўна ліквідаванага ў Вялейшчыне Радыёнава зь ягоным расейскім «вызвольным корпусам» з палонных, што з «саюзьнікаў» Немцаў сталі іх здраднікамі, перайшлі да савецкіх партызанаў, ды ў Глыбоччыне, Каралеўшчыне й іншых раёнах нападалі й на Немцаў, і на беларускае жыхарства. Толькі Перамыкін цешыўся з казацкай ватагі. Мы, Беларусы, трымаліся на ўсякі выпадак напагатове. І чакаць доўга ня прыйшлося. Пасьля двух тыдняў ватага ноччу села на вазы й коні ды па даўгінаўскім гасьцінцы накіравалася ў лясы. Немцы спачатку ня сьцямілі ў чым тут справа. Казалі, што Казакі выйшлі на ваенныя заняткі. Тыя-ж далучыліся да партызанскіх бандаў.

8-га сакавіка 1944 году мы атрымалі лісты з БЦР з загадам аб мабілізацыі вызначаных гадавікоў у Беларускую Краёвую Абарону (БКА). Праца закіпела. Трэба было змабілізаваць аж 14 гадавікоў ды ў сьпешным парадку. Усюды па мястэчках мы вызначылі прызыўныя пункты з камісіямі. Сама мабілізацыя пачалася 10 сакавіка. На зборных пунктах камісіі пераглядалі змабілізаваных. Няздольных і шматдзетных звальнялі ад абавязку ваеннай службы.