Жамойцкі шавінізм шалеў па ўсёй Вільні, супроць Беларусаў асабліва. Жамойцы намагаліся захапіць Беларускі Музэй імя Івана Луцкевіча. Трывала доўгае й заўзятае змаганьне. Беларусы не здаліся: музэй застаўся ў іхных руках.

Жамойцы да таго былі асьлепленыя перадачаю ім Сталінам Вільні, што прымалі пакорна штораз новыя пасяганьні Масквы на іхнюю «незалежнасьць». Іхны прэм'ер Мэркіс толькі езьдзіў туды, каб падпісваць бальшавіцкія вымаганьні ў выглядзе «догавараў»! І бальшавікі ў Вільні і ўва ўсёй жамойцкай «дзяржаве» чуліся як у сябе дома. Савецкае пасольства на Вялікай Пагулянцы было закулісным «босам» усяе Жамойці. Туды ў 1940 годзе пайшла першамайская дэманстрацыя зь лёзунгамі супроць жамойцкай марыянеткі. Савецкія ваенныя базы разрасталіся да памераў шмат большых, чымся яны мелі быць паводле «дагаворанасьці».

У сакавіку 1941 году, разам зь іншымі культурнымі дзеячамі БССР, Вільню наведаў і літаратурны крытык Алесь Айзік Кучар. Зьявіўся ён насамперш у Беларускі Музэй да Марыяна Пяцюкевіча, які тады быў дырэктарам музэю, ды выказаў жаданьне сустрэцца зь беларускімі дзеячамі. Сустрэча адбылася ў маім памяшканьні, на Кальварыйскай вуліцы. Былі прысутныя, апрача Кучара ды мяне, М. Пяцюкевіч, Ул. Казлоўскі, Ч. Будзька. Гутарка праходзіла ў атмасфэры шчырай, бяседнай.

Найперш мы хвалілі Кучара за ягоную стройную беларускую мову ды за працу на беларускай ніве, раўнуючы яго да Зьмітрака Бядулі. Я пры гэтым сказаў:

— Вы хоць і жыдоўскага паходжаньня, але добра заслужыліся для нас Беларусаў. Таму асаблівую чарку вып'ем за вашае здароўе!

Кучар не разгубіўся, падзякаваў, ды з свайго боку хваліў заходніх Беларусаў за тое, што вытрывалі польскую акупацыю. Годныя ўвагі былі словы Кучара па адрасу прысутнага Ў. Казлоўскага (Казлоўшчыка). Сваю характарыстыку гэтага паэты-пісьменьніка Кучар пачаў даволі дасьціпна.

— Мы ў БССР пра Казлоўшчыка думалі як пра нейкага амэрыканскага каўбоя, што абвешаны разбойнымі нажамі ды наганамі. А тут — вельмі сымпатычны чалавек. Мы крыху знаем вашую творчасьць, яна даволі арыгінальная й цікавая, народная.

Казлоўшчык пасьля гэтага чытаў свае паэтычныя, патрыятычнае тэматыкі, творы. Гэта яшчэ больш раззброіла бальшавіцкую настарожанасьць Кучара. Кучар тады зьвярнуўся да Казлоўшчыка з пытаньнем, ці гэта ён быў аўтарам 12-ці антыжыдоўскіх пунктаў, якія былі надрукаваныя ў нацыянал-сацыялістычным часопісе «Новы шлях»?

Казлоўшчык меў адвагу прызнацца:

— Так, гэта я, мая памылка.

— Ну й трэба-ж было табе, такому сымпатычнаму чалавеку, пісаць такое бязглузьдзе!

— Гэта быў «дух часу», які так падзеіў на Казлоўшчыка, — падхапіў я, — бо-ж у БССР тады ішоў глум над беларускім вызвольным рухам…

Кучар супакоіўся ды павярнуў гутарку на тое, каб Казлоўшчык уключыўся цяпер у савецкую рэчаіснасьць, гэта значыць, каб стаў пісаць у бальшавіцкім духу.

Каб адвярнуць увагу Кучара ад Казлоўшчыка, каб ён яго ня трывожыў, у гутарку ізноў умяшаўся я.

— Скажаце, калі ласка, як гэта сталася, што вы ня выратавалі Дубоўкі, Пушчы, Кляшторнага, Ігнатоўскага ды іншых ад арыштаў і загубы? Як Беларусы пасьля гэтага ўсяго маглі ставіцца да бальшавікоў?

— Ну, ведаеце, — зьбянтэжана адказаў Кучар, — кожная ўлада ёсьць улада і яе трэба слухаць. Гэтыя пісьменьнікі проста пайшлі насупраць савецкае ўлады, якая ім дала ўсё. Вазьміце такога Кляштарнага — дэкадэнт, п'яніца. Ён публічна з канарэйкай высьмейваў савецкую ўладу. «Здохла канарка ў клетцы», казаў ён. А што іншыя пісалі? Дык што можна было зрабіць у гэткіх умовах?

Тут я яму кінуў пытаньне:

— А як гэта давялі Янку Купалу да гаракіры?

— Ведаеце, — адказаў Кучар, — ён буйны паэта, ён успрымае ўсё пачуцьцямі, быў усхваляваны. Тут не павінная ўлада, якая дала пісьменьнікам і паэтам найідэальнейшыя магчымасьці, сарганізавала адумысны дом для беларускіх пісьменьнікаў, дзе поўна выпіўкі, закускі, дзе палюдзку можна правесьці час, пагутарыць, дыспутаваць на розныя тэмы. Дык ці-ж яны карысталіся гэтым дабрадзействам? Яны хаваліся ў глухія куткі, у падзямельле, дзе іх гутарак ніхто іншы ня мог-бы пачуць. Ці-ж савецкая ўлада аб гэтым ня ведала? Ці яна магла талераваць гэта?

Як пасьля на эміграцыі апісаў Мікола Куліковіч, удзельнік тагачасных падзеяў у БССР, толькі ў падзямельлі была тады патрыётам магчымасьць выказацца, што яны папраўдзе думалі.

Вычувалася, што Кучар баіцца гаварыць шчыра, што ён толькі манэўруе, як вёрткі жанглёр. Усьведамляў ён і сам, што далейшая гутарка з намі бязмэтная, непажаданая, і ён яе спыніў, запрасіўшы нас на летувіскі балет, што тады выконваў у тэатры на Пагулянцы «Аўгена Анегіна».

Хутка мы былі ў лёжы тэатру. Аркестра іграла, нямыя фігуры на сцэне выкручваліся ўва ўсе бакі. Прыкрае ўражаньне рабіў танцор у ролі старога генэрала, што няўклюдна круціўся ля Тацяны. Казлоўшчык ня мог больш глядзець на прымітывізм выкананьня, сказаў, што дрэнна чуецца, ды пакінуў тэатр. Мы дасядзелі да канца ды адвялі Айзіка да гатэлю «Жорж».

Жамойцкая пацеха Вільняю доўга ня трывала. 15 чэрвеня 1940 году збройныя сілы бальшавіцкае Масквы хлынулі на Прыбалтыку. За 24 гадзіны ўся Летува была ўжо савецкай. Супраціў Лацьвіі прадоўжыў яе існаваньне на два толькі дні. Ранейшая жамойцкая пагаворка «Вільнюс мусу — Летува Русу» — сталася запраўднасьцяй.

Перад прыходам у Вільню бальшавікоў, прэса падавала весткі аб нарастаючых падрыхтоўках Масквы да захопу Прыбалтыкі. Рабіліся бальшавіцкія правакацыі, пісаліся «пратэсты» й пагрозы. Атмасфэра была, як у катле. Хто толькі адчуваў небясьпеку для свайго жыцьця ад бальшавікоў, стараўся ўцякаць — у Скандынавію, Прусію, у акупаваную Немцамі Польшчу. Асабліва шмат Жамойцаў і Беларусаў пераходзіла ў Генэральную Губэрню.

Яшчэ напачатку чэрвеня 1940 году адвакат Мікалай Шкялёнак езьдзіў да Коўні ў нямецкі кансулят, дзе прадставіў сьпісак Беларусаў, што знамераныя былі ўцякаць зь Вільні перад бальшавіцкай небясьпекай. Нямецкі консуль згадзіўся прапусьціць праз граніцу ў Нямеччыну асобаў, што былі пададзеныя на сьпіску. Ды ў часе небясьпекі, калі бальшавікі займалі Жамойць, да гэтае групы ўцекачоў далучыліся й іншыя Беларусы, якіх на сьпіску ня было. Іх нямецкая пагранічная ахова павярнула назад. Сярод іх быў і ведамы беларускі драматург Франьцішак Аляхновіч.

Ужо 17.6.1940 быў створаны бальшавіцкі ўрад Летувіскай ССР з Караімам Палецкісам на чале. Вільня заставалася надалей вонках Беларускай ССР, ды так-і-так і тут панавала цяпер Масква. Колькі першых месяцаў бальшавікі сядзелі ў Вільні прыцішана. Хапалі толькі вялікіх шышак: пракурораў, судзьдзяў, міністраў, кіраўнікоў буйных арганізацыяў і прадпрыемстваў. Сярод іх быў і бурмістр Вільні Сташыс. Хадзілі чуткі, што падрыхтоўваюцца масавыя сьпіскі на вываз.

У месьце наводзіліся савецкія парадкі. Праз колькі тыдняў усе крамы былі пустыя. Перад пякарнямі, малачарнямі і яткамі стаялі бясконцыя чэргі. Напоўгалоднае жыхарства было нэрвовае, прыробленае, абдзёртае. На вуліцах прапала даўнейшая элеганцыя. Людзі недзе беглі, тоўпіліся, зьнікалі пры захадзе сонца з вуліц. Усе прадчувалі нарастаючы кашмар.

Жамойцкія нацыяналісты страту самастойнасьці хацелі ратаваць сталінскай палітурай. Пад яе шуміху яны далей жамойдзілі Вільню, апанавалі ўнівэрсытэт, камсамол, паліцыю, залезьлі ў НКВД. Сваю адданасьць лютай бальшавіцкай сталінскай дыктатуры яны дэманстравалі пры ўсякіх нагодах, асабліва на кастрычніцкіх ды першамайскіх сьвяткаваньнях, калі танцавалі на вуліцах.

Сярод беларускага грамадзтва места наступіла зацішша. Трэба было выдатнейшым дзеячам шукаць выхаду ў вабліччы жамойцкага наступу. Адзінымі беларускімі ўстановамі ў Вільні цяпер былі: Беларуская Гімназія, Беларускі Музэй, ды пры прафсаюзным Доме Культуры існаваў Беларускі Аддзел, што раней быў пры жамойцкай управе Культуры. Галоўнымі рэпрэзэнтантамі беларускай культуры ў гэтым аддзеле былі хоры: П. Родзевіча, Мацьвійца з Траецкага Сабору, ды жаночы квартэт пад кіраўніцтвам В. Фёдаравай. Вось гэтыя хоры ў Вільні, хор-жа Рыгора Шырмы ў іншых акругах Заходняй Беларусі, фактычна рэпрэзэнтавалі й дэманстравалі беларускую вакальную культуру на землях Заходняй Беларусі.