Калі нарады кангрэсу 27 чэрвеня 1944 году яшчэ былі ў поўным ходзе, таго дня, асабліва папаўдні, даходзілі магутныя выбухі й гарматная кананада фронту, што набліжаўся. Людзі адчувалі трывогу, перашэптваліся, некаторыя ціхачом выходзілі з залі. Калі каля 6-й гадзіны вечара кангрэс канчаўся беларускім нацыянальным гімнам, дык заля была ўжо на 25 % пустая. Калі-ж мы выйшлі з тэатру, дык выявілася, што дэлегаты з усходняй Беларусі, з ваколіцаў Полацка, Віцебска, Воршы, Магілёва, Барысава, Гомеля, ня могуць ужо вярнуцца да сваіх хатаў, бо там ужо чырвоныя акупанты.

Вечарам таго дня, ня маючы магчымасьці хуткага выезду, я з сваім сябрам Цьвячкоўскім пайшоў у тэатр. Ставілі антыбальшавіцкую драму. Народу, на дзіва, было поўна ды білі брава, як ніколі. На залі сядзелі два рады дзяўчат у шэрых уніформах з Пагоняй на бэрэтах. Былі гэта сяброўкі СБМ з Жлобіна. Яны ведалі, што дамоў вярнуцца ўжо ня могуць.

Пераначаваў я ў памяшканьні нябожчыка праф. В. Іваноўскага, і там даведаўся, што бальшавікі пад Віцебскам і пад Гомелем перарвалі нямецкую абаронную лінію ды маланкава сунуцца на Менск.

Назаўтра зраньня мы зь Цьвячкоўскім пайшлі ў будынак БЦР, каб пагаварыць з прэзыдэнтам БЦР Р. Астроўскім ды ехаць дамоў. Астроўскі мне сказаў:

— Выглядае, што нам прыйдзецца адступаць, бо Немцы ў генэральным камісарыяце Беларусі, — будынак іх быў насупраць БЦР, — паляць дакумэнты, што відаць з дыму іхных комінаў. Як вернешся, палі дакумэнты, ды едзь у Вільню. Мая там кватэра: Вострабрамская 8, у А. Сакаловай.

— А як-жа будзе з грашыма для намесьніцтва на выплату для людзей? — пытаюся.

— Грошы ўжо высланыя ў ваш банк. Пытайцеся там. А далей пабачым што будзе. Бывайце! — І мы разьвіталіся.

Калі я прыйшоў на цэнтральную станцыю ў Менску, там кіпела, як у катле. Нямецкія эшалёны ішлі ў адзін і ў другі бок, ніхто нічога не гаварыў, нікога з цывільных ня ўпускалі на плятформу й не магло быць і гаворкі, каб нехта сеў у вагон. Перапоўненыя яны былі раненымі й нямецкімі ўцекачамі. На станцыі я сустрэў Ю. Мурашку ды іншых дэлегатаў на кангрэс. Мы ўсе непакоіліся. Урэшце, каля гадзіны першай ночы, нехта сказаў, што з таварнай станцыі ідуць цягнікі на захад ды там можна знайсьці месца.

Мы сарваліся зь месца ды нейкімі завулкамі й выпаленымі руінамі дабіліся да таварнай станцыі. Тут запраўцы былі лепшыя магчымасьці вырвацца зь Менску. Я знайшоў цягнік на Маладэчна. Мы цярпліва чакалі яго адыходу ды час праганялі на гутарках пра гарачыя падзеі на беларускім ды сусьветным гарызонтах. Урэшце, каля гадзіны 9-й вечара, наш цягнік пасунуўся на захад. Рухаўся ён паволі, на кожнай станцыі дачапляў новыя вагоны, і толькі пад раніцу, калі ўзыходзіла сонца, пад'ехаў да Маладэчна.

Тут наш цягнік загналі ў тупік. На ўсходні фронт везлі зялёныя, паласатыя, магутныя танкі тыпу «Тыгр» ды вялізныя гарматы, аўты ды іншую цяжкую зброю. Мой сябра Ю. Мурашка, які быў разам, сказаў:

— Глядзі, братка! Такая магутная сіла! Яна згняце бальшавікоў!

— Магутная то магутная, але ці яны здолеюць пусьціць яе ў ход? — адказаў я. — Бальшавіком памагаюць Амэрыканцы зь яшчэ большай тэхнікай…

Але мы ўсё-ж урэшце паехалі на захад. Па дарозе, на галоўных шляхах, бачылі аграмадныя абозы жыхарства з накладзеным на сялянскіх вазох «багацьцем» — дзяцьмі, мяшкамі, сенам. Пры вазох блыталіся змучаныя каровы, ішлі прывязаныя запасныя коні. Гэта адступала Смаленшчына, Аршаншчына, Магілёўшчына.

У Маладэчне быў сякі-такі парадак, але пераважала напружанасьць. Тэлефонная лучнасьць зь Вялейкай і Каралеўшчынай была перарваная. Я доўга на паліцыі чакаў, пакуль мяне злучылі з Вялейкай. Абяцалі зараз-жа прыслаць узброены грузавік.

Празь нейкую гадзіну зьявілася па мяне пяцітонка зь пяцьмі ўзброенымі паліцыянтамі. У машыну, апрача мяне, села пяць дэлегатаў з кангрэсу. Мы хутка, бязь ніякіх турботаў праімчалі 20 км дарогі.

У гэтым часе вялейскі гэбітскамісар даў загад аб эвакуацыі перад нахлынам бальшавікоў. Людзі бегалі па вуліцах, як мурашкі, ня ведаючы, што рабіць, як ды куды эвакуявацца. Калі я прыехаў, шмат хто, абкружыўшы, пыталіся мяне, што рабіць, які ратунак? Ды я й сам гэтага ня ведаў.

У намесьніцтве людзі сядзелі й чакалі на мяне. Я пайшоў у гэбітскамісарыят, каб даведацца, што робяць Немцы. Гэбітскамісар сказаў, што няма іншага выхаду, што і нам трэба эвакуявацца зь Вялейкі, бо сюды прыходзіць вайсковая франтавая ўлада. Кірунак нашае эвакуацыі — Кэнігсбэрг у Прусіі. Ён таксама сказаў, што для мяне й маёй жонкі ён мае месца ў сваім транспарце, а для БКА ён загадаў выдаць з ваенных складоў 100 камплектаў жаўнерскай абмундзіроўкі й абутку для адыходу на захад.

Я склікаў апошнюю нараду маіх супрацоўнікаў, каб абмеркаваць, што рабіць. Даводзілася прызнацца, што перамога не на нашым баку. Сэпаратнага міру, праўдападобна, таксама ня будзе. Трэба вывозіць з заложанае зоны ўзброеныя сілы, беларускіх актвістых, ратаваць нацыянальныя кадры, або, застаўшыся, арганізаваць супроцьбальшавіцкую партызаншчыну.

Паколькі рэальныя абставіны паказвалі на тое, што на масавы рух лічыць немагчыма, ды нямецкая падмацоўка была слабая, дык мы пастанавілі, што афіцэры й наагул беларускія патрыёты, якім пагражае з прыходам бальшавіцкіх гордаў пэўная сьмерць, павінны адыходзіць на захад, каб там працягваць змаганьне за вызваленьне Беларусі. Той-жа, хто наважыцца застацца, хай паступае паводле свайго розуму й сумленьня. Жаўнераў, якія заставаліся, я звольніў ад складзенай прысягі.

Таго самага дня больш 350 жаўнераў БКА надзела нямецкія мундзіры, на шапкі начапіла Пагоні, ды з зброяй у руках, пад камандай кап. Шмаціна, рушыла вялікім табарам на захад.

Ноч у Вялейцы прайшла спакойна, раніцай-жа мы спалілі ўсе дакумэнты намесьніцтва ды зьнялі з машты наш сьцяг. Цяжэйшыя рэчы я заладаваў на воз БКА, пад нагляд сп. Т., з даручэньнем даставіць у Вільню на паказаны адрас, сам-жа з жонкай і падручнымі чамаданамі пайшоў у гэбітскамісарыят, спадзяючыся на месца ў праектаваным нямецкім транспарце. А тут самых Немцаў сядзіць поўна на чамаданах, без надзеі на хуткі ад'езд. Пабачыў і гэбітскамісара, ды спытаўся яго:

— На што чакаем, сп. гэбітскамісар?

— На прадстаўніка вайсковай улады, каб перадаць месца, — адказаў ён.

— Калі-ж гэта будзе?

— Няма ведама.

І каля 12 гадзіны дня гэтага вайсковага пераймальніка ўлады ўсё ня было. Я зразумеў, што спадзяючыся на Немцаў, можна лучыць у цяжкія прыфрантавыя ўмовы. Таму, даведаўшыся, што М. Кунцэвіч, Ч. Найдзюк і дзясяткі іншых ладуюцца ў цягнік, я паведаміў гэбітскамісара, што далучуся да тых, якія едуць чыгуначным транспартам. Ён разьвітаўся са мной і хутка мы селі ў рамонтны цягнік, што ішоў на Маладэчна.

У Маладэчне давялося пераладавацца ў таварны цягнік, што ішоў на Вільню, дзе я меў сустрэцца з прэзыдэнтам Астроўскім. Сядзім вось мы ноччу на плятформе вагону. Раптам загула сырэна — налёт! Людзі беглі ў чыгуначныя сховішчы. Я зыйшоў адно на зямлю ды ўглядаюся ў цёмнае неба. З сваёй практыкі ведаў, што савецкія лягуны трымаюцца высока ды з аграмаднай вышыні разгружаюць у раёне намечанага аб'екту свае самалёты, каб толькі выканаць «плян» і загад. Бомбы-ж падаюць на кілямэтр, ды й больш, ад аб'екту. Гэта я бачыў у Менску, у Вільні, у Вялейцы. Тое самае паўтарылася й тут.

Назаўтра досьвіткам наш цягнік пагрукатаў на Вільню. Хутка летняе сонца выявіла ўсю красу беларускіх палеткаў, калі пахне няскошаная сенажаць ды шуміць дасьпяваючае жыта. І якія духмяныя нашыя лясы, якія звонкія серабрыстыя рэчкі!

А на дарогах і гасьцінцах, як вокам абняць, бесканечнасьць вазоў зь людзьмі, коньмі, каровамі. Уся, здавалася, Беларусь адыходзіць на захад, уцякае ад крывавай бальшавіцка-маскоўскай няволі. І хто іх накорміць, хто апране, хто прытуліць?! Ім гэта ўсё тады было няважным — каб толькі далей ад бальшавіцкай пошасьці-заразы, глуму над чалавекам і няволі, каб толькі знайсьці недзе спакойны прыпынак, СВАБОДУ!