— Якія-ж справы вы судзіце?

— Судзім толькі справы цывільнага характару ды меншыя справы крымінальныя. Усе палітычныя справы, ды цяжкія крымінальныя, вядзе СД.

— А якім вы карыстаецеся кодэксам?

— Больш за ўсё польскім, зь нямецкімі зьменамі ў часе ванны.

— А чаму польскім?

— Бо кодэкс савецкі страшэнна жорсткі, палітычны, тэндэнцыйны, а мы свайго беларускага пакульшто ня маем.

Я падзякаваў прадстаўнікам беларускае юстыцыі ды цешыўся, што справа справядлівасьці ў надзейных руках.

Адведаў я таксама наш апорны пункт у Палачанах ля Маладэчна. Ведама, паехаў туды пад аховай узброенай старожы. У Аборніках мы спыніліся ў мясцовага каталіцкага пробашча. Малады ксёндз прыняў нас вельмі ветліва, ды даў, у беларускай мове, інфармацыі аб жыцьці мясцовых людзей, аб іх клопатах, аб дакуках савецкіх бандаў, што начамі находзяць з суседніх пушчаў ды ўсё чыста рабуюць. Я не спадзяваўся, што сустрэну тут беларускага каталіцкага сьвятара, які чытае віленскі «Беларускі голас». Паказваў мне старанна падшытыя нумары газэты. Сустрэлі мы й старшыню Дворнікаў. Ён нам скардзіўся:

— Бяда ў нас! Грабяць партызаны ды тэрарызуюць! Ці няма нейкае рады, каб перад гэтымі бандытамі абараніцца?

У беларускім апорным пункце, дзе 350 чалавек адбівала напады савецкіх бандаў на беларускае мірнае жыхарства, мы прабылі каля гадзіны. Там нам паказвалі лікі зьнішчаных бальшавіцкіх агрэсараў ды іхных агентаў, якія намагаліся перайсьці з пушчы праз рэчку, але на пераходных пунктах паклалі свае галовы.

Камэндант апорнага пункту ведаў загадзя аб нашым прыезьдзе, дык усю сваю збройную сілу выстраіў для агляду. Я пазнаёміўся з жаўнерамі й афіцэрамі. Мне быў прадстаўлены малады жаўнер, што сам адзін зьнішчыў колькі партызанаў, ды прынёс у гарнізон аж сем стрэльбаў.

Аказалася, што гэты хлапец выявіў ня толькі баёвую адвагу, але й вялікі разьведны розум. Ён гарантаваўся, што саветчыкі на вывед высылаюць па тры асобы: двух мясцовых ды аднаго скінутага парашутам палітрука. Ведамымі сабе пераходамі праз раку яны паходзілі на беларускае жыхарства. Тады хлапец гэты, пасьля захаду сонца, сам адзін хаваўся з аўтаматам у кустох ды чакаў ля пераходу. І калі валацугі спрабавалі пераходзіць раку, адкрываў па іх агонь. Ці іх клаў, ці не, цяжка сказаць, але на месцы пераправы знаходзіў стрэльбы. Гэтага героя я прадставіў да ўзнагароды мэдалём. У далейшым мы спыніліся ў маёнтку пана Сенажэцкага. Там быў манумэнтальны палац, у ім можна было-б памясьціць тысячы нашых жаўнераў. Аглядалі мы таксама й палачанскую пачатковую школу. Абодва гэтыя будынкі тыдзень пазьней спалілі бальшавіцкія дывэрсанты. Пры зьмярканьні мы вярнуліся да Вялейкі.

Ужо добра зганяла з палёў сьнег ды пад подыхам вясны пачынала аджываць рунь. Ды лес усё яшчэ стаяў пануры, калі мы ехалі да Куранца на ўсяночную й Вялікдзень да айца Янеля, які запрасіў нас на гэтае ўрачыстае сьвята. Едзем хурманкай памалу, бо дарога мокрая, гразкая. Сунемся ціха, бо наш воз, плывучы па гразі, нават не ляскатаў. Аж тут мой ад'ютант з хурманом настаражыліся ды кажуць:

— Спадар намесьнік, гляньце! Там на стаўпе вісіць чалавек.

І запраўды вісеў чалавек. Мы стрывожыліся. Аб'ехаць было немагчыма, вярнуцца назад — нязручна, дык едзем далей. Хутка параўняліся зь вісельнікам. Галава скручаная ў бок, твар сіні, шыя выцягнутая, рукі зьвязаныя ззаду. На ім брудная ватоўка ды гэткія-ж нагавіцы. Абутак быў зьняты, пасінелыя ступні зьвісалі ўніз. На грудзёх вісельніка вісела таблічка з напісам парасейску: «Я взрывал железную дорогу».

Нам стала ясна, што гэта ахвяра бальшавіцкай партызаншчыны з аднаго боку, а нямецкага зь ім змаганьня з другога. Мы моўчкі паехалі далей, а ў галаве таўкліся цяжкія думкі: «Хто гэты вісельнік? Ці ён насланы, скінуты бальшавіцкай хэўрай чужынец, ці імі адурманены або загнаны ў лес Немцамі наш суродзіч?» Ці так, ці гэтак, пераймаў жах ад дзікага звырадненьня сучаснага чалавецтва.

У Куранцы, як мы знайшлі, палажэньне было апанаванае. Людзі, не зважаючы на партызанскі й нямецкі тэрор, сьвяткуюць найбольшае хрысьціянскае сьвята, Вялікдзень, Ускрашэньне Хрыста. Немцы далі дазвол на ўсяночную, пад умовай, што людзі зьбяруцца ў царкве яшчэ зь вечара, да захаду сонца, ды будуць там маліцца да раніцы, што ў часе ўрачыстае працэсіі ня будуць страляць ракетаў ці салютаў. Куранецкая паліцыя кардонам ахоўвала царкву й вернікаў.

Назаўтра раніцай мы заселі за вялікодны стол, багата застаўлены айцом Янелем. Хрыстосваліся, выпівалі, гаманілі, сьпявалі, як бывае на Вялікдзень. Каля паўдня мы пайшлі зьведаць куранецкія ўстановы. Аказалася, што пра вайну ў гэты дзень ніхто ня думаў. Людзі разьвяселеныя, бадзёрыя, у сьвяточным вялікодным настроі. Куранец гудзеў, як вулей у вясновым аблёце.

Я наведаў паліцыю. Камэндант прадставіў талковы плян абароны перад бандамі, прасіў больш амуніцыі. Пахваліў я яго за добры плян і за парадак у мястэчку, абяцаў выстарацца больш узбраеньня й амуніцыі.

Хутка мы вярнуліся да Вялейкі. На Вялікдзень ня можна было пакінуць самую сям'ю, прыяцеляў і супрацоўнікаў. За Куранец мы былі спакойныя.

Аднойчы раніцай мой ад'ютант паведаміў, што ўцёк на кані ад партызанаў нейкі малады хлапец з-пад Мядзела ды хоча са мной гаварыць. Цікавая, думаю, справа. Я згадзіўся пабачыць яго, адно спачатку распытаўся пра гісторыю ўсяе гэтае падзеі.

Ад'ютант паведаміў, што гэты хлапец і ягоныя два браты былі ў партызанах. Раз ён знайшоў раськіненую лятучку-адозву ад нямецкіх і беларускіх уладаў, каб партызаны пераходзілі з зброяй на наш бок і тады яны ня будуць караныя, будуць вольнымі, ды могуць паступіць на службу свайму народу пад сьцягі БКА. Ён тады пастанавіў уцячы ад партызанаў. Калі пазьней савецкі партызанскі камандзір выслаў раз гэтага хлапца з канём на навакольную выведку, дык ён павярнуў на Вялейку, ды праехаўшы кілямэтраў 30 быў затрыманы нашымі патрулямі на акраінах места.

Я сказаў прывесьці яго ў намесьніцтва. Гляджу, хлапец гадоў 19, добрага складу ды сымпатычнага выгляду.

— Сядайце, — кажу яму, — крыху пагутарым. Адкуль вы?

— Быў у партызанах, бо Немцы ў суседняй вёсцы шмат людзей пабілі, а я баяўся, што й мяне схопяць, бо мае браты былі забраныя саветчыкамі.

— А як вы надумаліся ўцякаць?

— Пры шашы да Мядзела я знайшоў панашаму пісаную адозву да партызанаў з подпісам Беларускай Рады. У ёй пісалася, што хто пяройдзе да Беларусаў з зброяй, таго ня будуць караць. Аб гэтым я нікому не казаў, але сам надумаўся ўцячы.

— А што гавораць між сабою партызаны? Ці яны таксама хочуць уцякаць?

— Нічога не гавораць, бо адзін аднаго баіцца, каб ня выдаў саветчыку. Тады застрэляць. Таму й я нічога нікому не гаварыў. Але дабра там няма. Ганяюць, як сабак: што дня ідзі, падстаўляй сваю галаву. А ў зямлянках якое там жыцьцё — вошы, бруд, голад, зьдзек камандзіраў…

— А ты часам ня шпіён сталінскі? — пытаюся.

— Які я шпіён, паночку! Я рады, што вырваўся з гэтага пекла. Каня свайго буланага хачу вам даць, каб ня ўзялі Немцы. Буду добра служыць у беларускім войску…

— Добра, — кажу, — так і трэба, будзеш служыць. Але памятай, што ў нас ня лес. У нас служба для свайго народу, якая патрабуе найлепшых жаўнераў.

Пасьля нарады з старшынамі мы прынялі гэтага хлапца ў БКА. Ведама, у нас заставалася пачуцьцё настарожанасьці, што ён можа быць і добрым хлопцам, і таксама шпіёнам. Дык быў вызначаны за ім нагляд. У гэтым часе ў розных мясцовасьцях партызаны цэлымі групамі, з зброяй, пераходзілі да беларускіх, або да нямецкіх уладаў.

У першых днях чэрвеня 1944 году зьявіўся ў намесьніцтва відны рыжы дзяцюк ды пачаў гутарку з выразным усхваляваньнем:

— Спадар намесьнік, — кажа, — мы мусім сарганізаваць сваю тайную арганізацыю супроць усякіх нашых ворагаў.

— Якіх? — пытаюся.

— Бальшавікоў і Немцаў, Палякаў ды іншых.