Гадзіну пазьней Вільня ўжо была ў вагні нямецкай паветранай атакі, ад якой ніхто не бараніў, нават «доблестные войны» Савецкага Саюзу. Толькі пазьней падняліся савецкія баявыя самалёты, але нямецкія ганчакі тут-жа зьбілі іх аж 5 над Вільняй. Мы ў галоўным віленскім шпіталі давалі дапамогу параненым савецкім лётчыкам і ахвярам нямецкай бамбоўкі.

У Вільні паўстала жудасная мітусьня. Як пацукі з тонучага карабля, савецкія наезьнікі спрабавалі вырвацца з чужога места ўсякім транспартам. Але нямецкія парашутныя аддзелы перасеклі дарогі да Менску ды абстрэльвалі шлях на Маладэчна. Некаторыя з бальшавіцкіх тузоў, ня маючы падручнага транспарту, спрабавалі захапіць амбулянсы скорай дапамогі, але шофэры папсавалі машыны, або іх пахавалі ў розных сховішчах.

Трэцяга дня вайны, колькі гадзінаў перад уваходам нямецкіх войскаў у Вільню, жамойцкія вайсковыя аддзелы, што пасьля далучэньня Летувы да СССР былі на службе чырвонай арміі, збунтаваліся супроць бальшавікоў ды перабілі шмат якіх насадных камуністаў. Сваіх аднак яны не чапалі.

Атака гітлераўскай арміі на Савецкі Саюз была прыхільна сустрэтая й савецкімі жаўнерамі, якія таксама чакалі пераменаў у іх нявыносным жыцьці. Таму ня было большага супраціву на ўсіх адрэзках фронту. Ужо ў першым тыдні вайны Немцы акружылі міліённыя масы савецкіх жаўнераў у раёне Беластоку, на Валыні, у Галіччыне, Падольлі. Таму так хутка да і бяз большага супраціву былі «вызваленыя» Прыбалтыка, Беларусь і Ўкраіна.

Засьлепленыя гітлерызмам Немцы думалі, што гэтай удачы яны дабіліся дзякуючы расавай вышшасьці, еднасьці, спраўнасьці іхнага войска, ды «беспамылковага» камандаваньня «Фюрэра», якога імя спалохалася савецкае войска. Гітлер і ягоная прыбочная шайка не аднойчы крычалі: «Не шкадуйце людзей на Ўсходзе, тарнуйце тэрор, руйнуйце ўсё зь зямлёй!.. Славяне ня здольныя да абароны й да кіраваньня дзяржавай без дапамогі Немцаў!»

Маючы да трох мільёнаў савецкіх палонных, Гітлер пачуўся пераможцам ды загадаў зьнішчаць ваеннапалонных холадам, голадам, пошасьцямі ды масавымі забойствамі ў спэцыяльных скляпох, як гэта я бачыў у Бухэнвальдзе, а бальшыня зь іх гэта былі людзі, што ўцякалі ад сталінскага тэрору ды шукалі ратунку ў Немцаў. Дзе былі лягеры палонных, або дзе палонных пераганялі, усюды там засталіся тысячныя брацкія магілы нявінных савецкіх людзей! Часам, як гэта было ў Беразьвеччы й у Новай Балейцы, палонныя штурмам, пад кулямётным агнём, разрывалі калючую агародку ды ўцякалі ў лес, скуль пазьней палявалі на Немцаў, як на дзіч.

Першым ваенным начальнікам Вільні й ваколіцы быў Цэгнфэніг. Ягоны першы загад гучэў:

Аб нейкай грамадзкай дзейнасьці ў гэткіх умовах страх было й думаць. Аднак-жа праф. В. Іваноўскі з У. Казлоўскім адведалі нямецкага ваеннага камэнданта, прадставілі яму беларускую справу ў Вільні ды дасталі дазвол на арганізаваньне Беларускага Нацыянальнага Камітэту, які меў рэпрэзэнтаваць беларускія інтарэсы перад нямецкімі ўладамі, займацца самапомачай і культурнымі справамі, ды супрацоўнічаць зь Немцамі ў арганізацыі мясцовае адміністрацыі.

На першую зборку ў памяшканьні пры вуліцы Міцкевіча 4, трэці паверх, прыйшло больш 60 чалавек. Усе былі згодныя, што ў новых ваенных умовах Беларусы мусяць быць арганізаваныя, бо інакш іх кожны будзе крыўдзіць. Быў выбраны кіруючы камітэт у складзе:

Старшыня — праф. В. Іваноўскі.

1-шы заступнік — др. Я. Малецкі.

2-гі заступнік — др. Б. Грабінскі.

Сакратар — 3. Коўш.

Скарбнік — У. Казлоўскі.

Культурна-школьны рэфэрэнт — У. Кароль.

Стварэньне ў Вільні Беларускага Нацыянальнага Камітэту зрабіла не малое ўражаньне на Жамойцаў, што цяпер яшчэ горш як пры саветах стараліся нідзе не дапусьціць Беларусаў да голасу, а таксама на Палякаў, што пры дапамозе дзяўчат-перакладчыц выкарыстоўвалі Немцаў для польскай справы, ды, зразумела, і на нашых суродзічаў, якія пабачылі, што й Беларусы не адстаюць.

Беларускі Нацыянальны Камітэт у Вільні стаўся абаронцам беларускага жыхарства ўва ўсёй Вільні й й Віленшчыне. Сюды штодня прыходзілі й прыяжджалі людзі, пераважна пакрыўджаныя рознымі перакладчыкамі, «фольксдойчамі» мясцовага паходжаньня, Летувісамі, мясцовай паліцыяй, варожа настаўленай да Беларусаў. Яны часта шукалі дапамогі ў абароне сваіх родных, арыштаваных з нагавору варожых элемэнтаў. Гэтак, прыкладам, польскі асаднік у Жодзетках, Сакалоўскі, вынішчыў шмат сьвядомых Беларусаў у мястэчку, нацкоўваючы на іх, як на камуністаў, Немцаў. Гэткіх ахвяраў крывавай расправы былі соткі.

Дайшло да таго, што нямецкая ваенная камэндатура ў Вільні ставіла перад БНК справу пераняцьця ўлады ў Вільні. Мы згадзіліся, ды былі перашкоды ў сьпешным сарганізаваньні патрэбнага паліцыйнага аддзелу ў сіле 350 чалавек. Хутка, бо 17 ліпеня 1941 году, Гітлер абвесьціў устанаўленьне на занятых землях цывільнай нямецкай улады ў выглядзе «Рэйхскамісарыяту Остаянд», у склад якога ўваходзілі, як адміністрацыйныя адзінкі, краі Прыбалтыкі й Беларусь. Вільня зь Віленшчынай прыдзяляліся да «Генэральнага Бэцырку Літаўэн», значыцца паводле савецкіх межаў. Гэткім парадкам Жамойцы здолелі захапіць мясцовую адміністрацыю ў свае рукі.

Хоць нямецкія ўлады гарантавалі БНК і беларускаму жыхарству Вільні правы на нацыянальна-культурнае жыцьцё, ды цяпер даводзілася весьці змаганьне з асьлепленымі ашалелым шавінізмам Летувісамі за кожную драбніцу. Яны абкрадалі ўсіх і ўсё, дзе толькі дарваліся, нікога нідзе не дапускалі, справы перад нямецкімі ўладамі тармазілі, хвабрыкавалі ўсякія даносы, як сама тыповыя нявольнікі выслужваліся перад Немцамі, выконвалі ролю катаў і экзэкутараў, асабліва на жыдоўскім жыхарстве, на масах зьняволеных і арыштаваных па турмах.

Я асабіста меў магчымасьць сустракацца зь іхнымі дзеячамі ў розных афіцыйных, прыватных і тайных гутарках і прыходзіў да адной высновы: з гэтымі непапраўнымі шавіністамі ніхто ніколі не дагаворыцца.

Доўга мы змагаліся за права на выдаваньне беларускай газэты ў Вільні. Жамойцы ўвесь час вылазілі са скуры, каб не дапусьціць да яе друку. Урэшце мы пераканалі Немцаў, што гэткая газэта будзе паказьнікам прыхільнасьці беларускага жыхарства да Немцаў, ды адначасова будзе сьведчыць аб нямецкай спагадзе беларускай нацыі ў «новым парадку» Эўропы. Пасьля гэтага быў дадзены дазвол на выдаваньне тыднёвіка «Беларускі голас» ды была выдзеленая на гэта папера. Аднак Летувісы кралі нашую паперу, давалі нам благую друкарню, ды ставілі іншыя перашкоды.

Калі-ж усе гэтыя перашкоды былі ліквідаваныя й газэта пачала рэгулярна выходзіць пад рэдакцыяй пісьменьніка Францішка Аляхновіча, паўсталі новыя перашкоды: Жамойцы ня прымалі нашай газэты на пошту, у прадажныя стоішчы. Прыйшлося арганізаваць сваю «пошту» й свае кіёскі. На правінцыю развозілі «Беларускі голас» 13 нашых кур'ераў-кальпартэраў. Сярод іх былі вялікія патрыёты. Гэтак кальпартэр Лапуць ужо тры гадзіны па выхадзе газэты распаўсюджваў яе на лініі Вільня — Вялейка — Маладэчна — Валожын, на працягу трох гадоў — 7000 экзэмпляраў. Зьгінуў ён сьмерцяй героя ў часе выконваньня сваіх абавязкаў ад кулі бальшавіцкіх агентаў. Чэсьць ягонай памяці!

Іншы кальпартэр, Беларус з Смаленску, Яфрэмаў, распаўсюджваў газэту на лініі Вільня — Менск. Ён пры гэтым крыху гандляваў, але частку свае здабычы ахвяроўваў Беларускаму Камітэту на бедных. На лініі Вільня — Шчучын газэту развозіла студэнтка Віленскага ўнівэрсытэту. Кальпартэры ня толькі газэту развозілі, але мелі свае месцы яе продажы, а належныя грошы прывозілі ў адміністрацыю «Беларускага голасу». Сярэдня за 4–5 месяцаў зьбіралася да 13–15 тысячаў нямецкіх марак. Тыраж газэты пад канец існаваньня дасягнуў 22 000 экзэмпляраў. Ворагі нашыя скрыгаталі зубамі.