- А-а-й...

Гук, здаецца, узняўся над лесам, узляцеў над ім высока і раптам абарваўся, прыземіўся, і чутна было, як абарваўся ён коратка:

- А-а...

Каведла і Яшка насцеражыліся, сышлі з ганка і пайшлі па дарожцы ад клуба, каб бліжэй пачуць і разабрацца, што да чаго. Але ўсё было ціха, старожкая цемень не прапускала ніводнага гуку.

- Што б магло быць?

- А хто яго ведае.

І вось зноў у тым жа самым напрамку, усё над тым жа лесам, пачуўся кароткі, прыглушаны крык. І ў гэтым крыку можна было разабраць адно толькі слова:

- Лю-ю-дзі!

У слове чуўся заклік і чалавечая безнадзейнасць. І ў асенняй імгле, у халоднай начной цемрадзі гэтае слова ахіналася невядомасцю, жудасным чалавечым адчаем.

Але слова знікла, і мёртвая цішыня навісла над полем. Як ні стараліся ўчуць хоць адзіны гук, хоць адзінае слова - вільготны асенні спакой закрыў павуціннем туману і поле, і завод, і лес, і раку.

Пачыналі ўжо разыходзіцца з клуба. У паветры павіслі жарты, лаянка. Кампанія хлапцоў з гарманістам зацягнула п'яную заліхвацкую песню, і на некалькі хвілін начны спакой быў парушаны звонкімі галасамі, смехам, спужанымі і вясёлымі ўскрыкамі дзяўчат.

Некаторыя разыходзіліся, хістаючыся з боку на бок, стараючыся трымацца бліжэй да парканаў.

- Ну, бывай, Яшка, пайду спаць, глядзі і развіднее хутка. Дык глядзі ж...

Да чаго адносілася гэтае «глядзі ж» - добра не ведалі ні Каведла, ні Яшка - абодвух цягнула да сну.

- Добра, добра... - вырвалася ў Валі, калі ішла яна, спяшаючыся, з клуба дахаты.

- Што ж, паглядзім...

Было няясным і незразумелым для самое Валі і гэтае «ладна-ладна» і «паглядзім». Што ладна? Што паглядзім? Але адно было ясна, і ў гэтым не было аніякіх сумненняў. Анатоль Іванавіч старанна ўвесь вечар ухіляўся яе блізасці, нібы імкнуўся не заўважыць яе, быць далей, унікаў спаткацца вачмі. У-у... брыда няшчасная. І яшчэ напіўся як. Але ж добрая і сама цаца, за ўвесь вечар не падышла ні разу, хоць бы слова сказала. Дык не. З другімі хлопцамі, з хутарскімі нават у скокі пайшла, скакала, як ашалелая, добра яшчэ, што чаравікі засталіся цэлымі. А Яшка... Забіўся ў куток ды пазірае. Аб чым толькі думае ён? Ат, няхай сабе думае. Няхай сабе думае, што хоча. Няхай думаюць усе, усе. Якая да гэтага справа!

Холад асенняй зямлі праступаў, здаецца, скрозь тонкія падэшвы чаравікаў і прыемна ахалоджваў ступні ног, разгарачаныя ў скоках. Асвяжаюча шархацела лісце, якое ўслала сцежку, і, мокрае, ліпучае, разляталася пад нагамі. Вось не заўважыла калужынку і ступіла ў яе, і гэта абарвала на хвіліну думкі аб Анатолю Іванавічу.

Успомніліся чамусьці Залатыя Ключы. Страшна цяпер, напэўна, там, цемрадзь, і пад цемраддзю вір, аслізлая круча. А вада кружыцца, кружыцца... І нічога цяпер там не заўважыш - цёмна...

І раптам, нібы на адну хвіліну, запахла мятай і чаборам. Такі ап'яняючы чабор, аж галава закружылася... І ні мяты, ні чабору. Толькі млоснасць нейкая авалодала ўсім целам, прыкрая агіднасць прасякнула ва ўсе яго шпарынкі. Нават у роце, здаецца, адчувалася нешта брыдкае, праціўнае... Удыхнуўшы на поўны рот паветра, Валя спынілася ля паркана свайго гародчыка, моцна сцяўшы рукамі вільготныя, слізкія ад дажджу парканіны. Стаяла і ўдыхала прагна паветра, спусціўшы хустку і расхлістаўшы грудзі. Халодны пранозлівы вецер лашчыўся аб гарачыя шчокі, кудлачыў валасы, стараўся скінуць з плеч хустку, якая зрабілася ад туману халоднай і вільготнай.

І стала лепей, спакайней забілася сэрца, перасталі палаць шчокі, і прайшло адчуванне гэтае прыкрае млоснасці. Здаецца, больш цвёрдымі сталі ногі, не трэба было трымацца за мокры паркан. Не кружылася галава. І думкі сталі яснымі-яснымі, як восеньскі ядраны дзень, калі так хочацца жыць, хочацца нечага новага, невядомага, калі ўстае перад чалавекам ва ўсёй прыгажосці, ва ўсёй чаруючай прывабнасці яго непазнаная будучыня. А для будучыні чалавек ніколі не шкадуе прыгожых і сонечных фарбаў. Яркіх і цёплых.

«Добра... Няхай... А мо яно ўсё часам к лепшаму.

Ці чалавек толькі схільны на жарты. Праўда, гэта не жарты, калі... Гэта будзе злачынства. Толькі... Ці ён жа пойдзе на гэта? Ён жа чалавек... Ён жа каханы».

З гародчыка пахла бульбянішчам і цвіллю тытунёвых цырбуноў. Іх пакінуў тут татка. Ён ужывае толькі лісты. Нябось, сухія цяпер там, на вышках. А цырбуны пагнілі вось, дый якая карысць ад іх. Спіць, мусіць, татка, хутка ўжо развіднее, дый час ужо!

Заспакоеная Валя пайшла дахаты, асцярожна, каб не бразнуць клямкай, увайшла ў сенцы, прайшла ў хату і, не павячэраўшы, хутка распранулася і забралася на ложак. І доўга яшчэ не магла заснуць. Ляжала з адкрытымі вачмі і без думак, без жаданняў пазірала ў шэрае акно, якое рабілася ўсё святлей і святлей. Усё гэта стала паступова расплывацца ў шырокія невыразныя плямы, якія калыхаліся, здаецца, рабіліся ўсё большымі і большымі, засцілалі хату, ложак, завод, клуб і ўсё-ўсё, што толькі бачыла, аб чым толькі думала Валя.

І, здаецца, аднекуль здалёк, з недасяжнае вышыні, з якіхсьці прыгожых і нябачаных месц даляталі да Валі ўрыўкі слоў аб нечым знаёмым:

- ...А прывезлі жыдовачку. Перад самай раніцою. Кажуць, ішлі з мястэчка хлопцы, што на складзе працуюць... Ну, і набрылі ў самы раз. Добра яшчэ, што падышлі ў час. А то, чаго добрага, і задушылі б часам, каб гэта, значыцца, сляды замыць. Дык бачаць яны - пабегла трое ў кусты. Глядзяць, ляжыць яна і зусім без памяці... Ну, адзін хуценька сюды ды за каня. Прывезлі. У бальніцы ляжыць.

- А хто? Хто ж зрабіў гэта?

- А хто яго ведае. Кажуць, што... Ну, ды гэта па сакрэту... што Лузанчыкава справа. Ну, ды яшчэ некаторых. Але ж каб дасканала, дык ніхто не ведае.

Гэта дзед Андрэй чуць свет забег да Антона і дзяліўся з ім навінамі апошняе ночы.

Іван Шабурда прачнуўся па звычаю рана, але ўставаць не хацелася. Свята - чаму ж і не адпачыць хвіліну якую залішнюю, гэта ж касцям не завадзіць.

У хаце было сонечна, светла. Выбеленыя сцены з блакітнымі ўзорамі прыемна лашчылі вока, а начыста памытая падлога і бялюткі, без адзінае плямінкі, абрус на стале гаварылі аб тым, што сёння нядзеля, свята, адпачынак.

Аб гэтым жа гаварыў і той падкрэслены парадак у хаце: кожны зэдлік стаяў на прызначаным яму месцы, на вокнах свежыя, не памятыя яшчэ фіранкі з газетнай паперы, начыста абмыты і спырснуты вадой зеляніўся фікус і пад ім старанна выцерты ад пылу высокі шкляны каўпак, у якім цікаў паціху будзільнік. Праменні сонца траплялі ў каўпак, траплялі на вычышчаную медзь будзільніка і адсвечваліся там трапяткімі зайчыкамі, траплялі на бялюткі цыферблат, дзе ў вянку з незабудак безупынна круцілася секундная стрэлка.

Такі самы каўпак стаяў на століку і ў другім кутку пакоя, і ў ім быў вялікі прыгожы букет з засушаных кветак і травы. У кутку блішчалі пазалотай і меддзю «спасы» і «ўгоднікі», і над усімі імі чорнай аблупленаю плямай выглядала «Тайная вячэра».

«Самы стары абраз... блаславенне на шлюб...» - падумаў Шабурда. І, салодка пацягнуўшыся на пасцелі, аддаўся прыемным успамінам. Іван Шабурда аглядаў свой пакой, свае сцены, сваю маёмасць, усё тое, што паступова, з году ў год, упарта, настойліва набываў ён у хату. Кожная рэч, буйная і дробная, пачынаючы з таўстапузага камода і канчаючы драцяной почапкай на сценцы, - усё гэта было звязана з жыццём, з тымі ці іншымі падзеямі. Кожная рэч - кавалачак жыцця, кавалачак сямейнай гісторыі. І нават партрэт Леніна, які прытуліўся недалёчка ад багоў, выклікаў цэлы шэраг успамінаў, якія мелі дачыненне больш да сям'і, да сямейнага жыцця, чымся да чаго іншага. Жонка настаяла, каб купіць... «Ты ж, - кажа, - цяпер заўком, не хто іншы... Вунь у камсамольскага сакратара партрэт, у дырэктара партрэт, у клубе партрэт, а ці ты ж не начальства?»

Ну і купіў...

А жонка, мусіць, цяпер карову доіць. Другая карова не доіцца ўжо, тыдні з два яе запусцілі, хутка цяліцца будзе. Малака пабольшае, можна будзе і прадаваць - дзякуй Богу, попыт ёсць - тут жа, на заводзе.