- Раскажы, дзеду, страшную казку!

- Не, не буду расказваць вам страшную казку... - і ён чамусьці ўздыхаў. Але, адразу спахапіўшыся, тут жа радаваў іх: - Я раскажу вам лепш вясёлую...

І ён расказваў пра хітрага вожыка, мудрага дзятла. Расказваў пра залатога чмяля і яго дзівосныя палацы ў лахматай купіне. І голас дзедаў гуў, як чмяліны гуд, засыпалі ўнукі і праз сон пыталіся:

- А скажы нам, дзеду, дзе татка цяпер?..

- Далёка татка, не відно яго за вайной... Вы вось засынайце, і хто хутчэй засне, той татку сасніць...

Ён пераносіў іх, сонных, на ложак, сам распранаў, і нявестка заўсёды саступала яму ў гэтай справе. Як жа, яго гадунцы, як ласкава называў ён унукаў.

...Паснулі ўнукі. Не ўбачыць ім ужо ні таткі, ні дзеда, ні зялёнай грушы... А тыя, хто зрабіў гэты дзікі глум, пайшлі жывыя, ходзяць жывыя... І дзеці іх... таксама жывыя...

Думка скаланула яго, працвярозіла. Ён бачыў папялішча. Марозны вецер раздзьмухваў попел: сям-там слаба тлелі маленькія вугальчыкі. Сыпаў жорсткі снег, сіпелі пад ім галавешкі, абвалакваліся танюткімі струменямі пары. Дзед Астап страпянуўся. Моцны мароз даваў сябе адчуваць, зусім скалелі ногі. Ледзь разгінаючы іх, сутулячыся, ён пайшоў удоўж вуліцы, бязмэтна заходзіў у хаты, моўчкі сядзеў, моўчкі выходзіў. Яго не суцяшалі. Было так багата гора ў людзей і такое вялікае гора ў яго, што лепш было даць чалавеку выхадзіць яго, выдыхаць яго на самоце, развеяць яго па дарогах і сцежках. І ён хадзіў і ўсё думаў адну сваю думу: як знайсці меру святой чалавечай помсце.

...Апоўдні да вёскі падышла група людзей. Было нават дзіўна, як дабраліся яны ў гэтую замець. У некаторых былі забінтаваныя галовы - ці то параненыя, ці то вушы абмарожаныя былі ў людзей. Адзенне на ўсіх было наўздзіў абшарпанае, заношанае, лахман на лахмане. Некаторыя накульгвалі. Твары былі худыя, пасцягнутыя. Яны хадзілі пад вокнамі, стукалі ў шыбы, і пярэдні, што быў з падвязанай рукой, жаласна дапытваўся:

- Братцы, адгукніцеся, калі ў хаце жывая душа...

У некаторых з іх былі вінтоўкі, аўтаматы. З-за вёскі падыходзілі яшчэ групы такіх жа кульгавых, абшарпаных.

Сёй-той выйшаў з хаты. Пачала збірацца грамада людзей. Чалавек з перавязанай рукой усё пытаўся:

- Братцы, а ў вас немцаў часам нямашака?

Яму ніхто не адказаў. Негаваркія былі людзі ў гэты дзень. Маўклівымі позіркамі паказалі на халадзеючыя папялішчы, нехта скупа дадаў:

- Былі... Сляпы і той убачыць іх след...

- Ах, Божа ж наш, Божа... - жаласна заенчыў чалавек з перавязанай рукой. - Не дай жа Гасподзь трапіць у іхнія лапы... А мы вось, - і ён паказаў здаровай рукой на сваю групу і панізіў голас, - толькі што ўцяклі з Пярэжырскага лагера... Варту перабілі і ўцяклі...

Твары ў вяскоўцаў пасвятлелі. Усе ведалі пра Пярэжырскі лагер, ведалі пра яго страшную славу. Чалавечая цяплынь з'явілася на тварах у жанчын, растапіла халадок на вуснах.

- Дык чаго ж вы стаіцё на марозе? Заходзьце ў хаты ды абагрэйцеся... Ды, можа ж... ды што я кажу, даруйце мне... ды трэба ж і пад'есці вам, дужа вас кармілі гэтыя... каб яны па зямлі не хадзілі...

І некалькі галасоў змяшалася разам:

- Сапраўды ж заходзьце...

- Падзелімся ж тым часам...

- Чым багаты, тым і рады...

- Гэткая маразіна, а яны калеюць на вуліцы...

Але чалавек з перавязанай рукой прыціснуў руку да сэрца, увесь узгарэўся, расплыўся ўдзячнай усмешкай:

- Не, не, не... Братцы, родныя... Любыя вы мае... Каб маглі, век бы з вамі жыць... Не можам, даражэнькія, ні на хвіліну спыніцца... Насцігнуць нас праклятыя - гора нам будзе, ды і вас яны не памілуюць... Спяшаемся мы да партызан, вось дзе наша дарога... А як на тое ліха, не ведаем мы гэтай дарогі, заблудзілі вось, збіліся. Здарожыліся зусім... Вось і наважыліся ў вас запытацца: свае ўсё ж людзі, дапамогуць, выведуць...

Людзі з хат насупіліся адразу. Ды некалькі чалавек у адзін голас:

- Не... не ведаем мы партызан... І дарогі да іх не ведаем...

І некаторыя з іх сталі адыходзіць ад грамады, ціха разыходзіцца па хатах.

Тады чалавек з перавязанай рукой кінуў вобземлю шапку-вушанку і, прыкрыўшы далонню твар, затрымцеў, як у ліхаманцы, і не гаварыў, а выкрыкваў наўзрыд:

- Душагубы вы, а не людзі... Даруйце мне, родныя мае, за маё крыўднае слова... Нібы ім вунь, няшчасным, паміраць цяпер... Ад праклятых уцяклі, а праз сваіх загінем... Загінем, да душы загінем...

І ён калаціўся як асінавы ліст, і сіні рубец на яго галаве цьмяна адсвечваў на марозным паветры. Чалавек плакаў, хаваючы слёзы свае ад людскіх воч.

Сярод жанчын пачуліся ўсхліпы. Некаторыя ўсхвалявана падштурхвалі адна другую лакцямі. Сёй-той з мужчын нязручна крактануў і адвярнуўся. Дзед Астап глядзеў на ўсіх безуважлівым позіркам, скрануўся з месца і, нібы думаючы аб нечым сваім, абыякава прагаварыў:

- Не прападаць жа ўрэшце людзям... Я правяду... Ведаю.

Наставіўшы каўнер кажушка, ён пайшоў уперадзе групы людзей. Да іх далучылася яшчэ багата чалавек, якія чакалі за вёскай. Вяскоўцы разыходзіліся па хатах. Адны абураліся дзедам: ліха ж ведае, што то за людзі, калі ніводнага знаёмага... Другія маўкліва далучаліся да ўчынку Астапа: добра гэта, калі чалавека з бяды выбавіць...

А падарожныя людзі ўсё аддаляліся і аддаляліся ад вёскі і хутка зусім зніклі за снежнай пеляной завеі.

Доўгія сумёты ляглі ўпоперак дарогі, і людзі стараліся патрапіць след у след, каб лішне не ісці цаліной. Суха шархацела маразявае голле прыдарожных бяроз, парыпвалі хвоі. Вецер шалёна налятаў на дрэвы, нібы намагаючыся паваліць іх з разгону, шкуматаў іх вяршыні, дзіка завываў у голлі і кідаў у падарожных цэлыя гурбы снегу.

- Ну і надвор'е! - вымавіў чалавек з перавязанай рукой, папраўляючы каўнер шыняля. - Няйначай дзе чэрці вяселле спраўляюць...

Ён аказаўся гаманкім і вясёлым чалавекам. Нягледзячы на непагоду і недалужную руку сваю, ён сыпаў пытаннямі, усё дапытваўся, ці хутка канец дарозе, як там у партызан...

- Ды неяк жа прыйдзем, а там пабачыце самі... - неахвотна адказваў дзед Астап, часцей за ўсё адрабляючыся няхітрымі адказамі: не, не ведаю... самі пабачыце...

А чалавек усё сыпаў пытаннямі: а колькі там партызан, ды як яны там, разам ці па групах, ды ці добра яны ваююць, а ці ёсць у іх хаця добрая зброя?..

- Добрая зброя? - абярнуўся Астап і скоса пазірнуў на чалавека. - Не лічыў я, але ж на немцаў хопіць... А ці добра ваююць, то ты запытайся, чалавеча, у немцаў, яны ж гэта ведаюць... А калі не яны, дык іхнія спіны... Але ж і язык у цябе, даруй мне, як тая мянташка... Ды што мянташка! Не раўнуючы, як памяло ў старой бабы, аж пыл курыць з-пад яго...

Чалавек з перавязанай рукой кісла ўсміхнуўся.

- Ды я ж на радасцях, родны, з сваім жа чалавекам як не пагаварыць...

- Язык прастудзіш - вось і ўся твая радасць будзе...

І дзед Астап замоўк. Замоўк і чалавек з перавязанай рукой. Яны ішлі лесам. І хоць тут было зацішней, але снегу наваліла ў пояс, і быў ён жорсткі, сыпучы. Людзі ледзь выцягвалі ногі, правальваючыся па пояс. Прайшлі, відаць, кіламетраў з дзесяць, пятнаццаць. Некаторыя аж узапрэлі, параспускалі шынялі, другія нават скінулі іх, неслі ў руках. І дзіўная рэч: ніхто з гэтых людзей больш не накульгваў, пазнікалі бінты, якіх дужа багата было панаверчана на некаторых. Пад дзіравымі, абшарпанымі шынялямі аказаліся дабротныя кажушкі ці звычайныя мундзіры. Гэтыя мундзіры былі чамусьці нямецкімі.

Дзед Астап скоса прыглядаўся да бліжэйшых з іх. Скрозь завыванне завірухі да яго даносіліся паасобныя словы, і ён не разумеў іх: людзі гаварылі па-нямецку. Раней яны не ўсе мелі зброю, цяпер кожны чамусьці ішоў з вінтоўкай ці з аўтаматам. Прыкмеціў ён нават некалькі кулямётаў, якія неслі пазадзе.

Хоць гэта востра занепакоіла яго, але ён меў усё той жа спакойны выгляд і ішоў не спяшаючыся, лёгка перастаўляючы бярозавы кіёк-папірашку. Яшчэ на сярэдзіне дарогі адчуў ён няладнае. Ён ішоў, і мянялася дарога, а ён і не ведаў нават добра, колькі прыйдзецца яшчэ прайсці з імі, калі прыйдзе канец гэтаму падарожжу. Падкошваліся ногі ад стомы, сударгавы кашаль забіваў яму грудзі, усё часцей чапіўся з адным і тым жа запытаннем чалавек з перавязанай рукой: