Ідзе Ядвіська, слухае птушак. У адной руцэ спарышы - снеданне дзеду. У другой - пучок вярбы. Колькі пухнацікаў-баранчыкаў на ёй, жоўтых, касматых. Дакранешся імі да твару, аж нос шлакочуць, і шчацэ нібы цёпла. Вясна!
- З добрай раніцай, дзеду!
А дзед стаіць на румку, мокры аж па самыя грудзі, упіраецца багром у вялікае бервяно, скатвае яго на ваду. Натужваецца дзед, відаць, як ходзяць лапаткі пад зрэбнай сарочкай, шорстка шамацяць па пяску лапці.
- Вясна, дзеду!
- А-а... Унучка! Сядай...
Дзед глядзіць якую хвіліну на неба. Сонца ўжо ўзнялося на паўдуба, аблівае золатам горы бярвення. Дзесьці высока-высока раздаюцца ледзь чутныя гукі - курлы... курлы...
- Журавы, дзеду!
- Ото доля сабачая... - уздыхае дзед, знімае сарочку, выкручвае яе. - Ну, от пойдзем хіба да цяпла.
Дзед моўчкі есць, а Ядвіська пазірае, як сіпяць на агні мокрыя трэскі, як угрэтыя дзедавы калені курацца парай; чуваць усплёскі ракі, іржуць вазацкія коні, што сцягваюць да вады бярвенні. Ля агню цёпла. Але некалі грэцца дзеду.
- То ідзі дахаты, унучка, а мне час на работу.
Дзед устае, хапаючыся, жагнаецца на ўсход, на сонца, і, прыхінуўшыся на якую хвіліну да старой хвоі, пачэсвае аб яе спіну. Які ж вялікі дзед! Вот-вот, здаецца, пахіліцца старая хвоя і паваліцца на зямлю, на пясок, на грузкі прыбярэжны глей.
Высокі дзед, але дужа пануры. З ім не разгаворышся. «Падай», «прынясі», «маці скажы, каб перабрала бульбу», - толькі і пачуеш ад яго. Але якія казкі ён можа расказваць, калі зімой, у вольны ад працы час, забярэцца дзед на дзень-другі на печ. Ён раскажа і пра сома, спаймаўшага белага лебедзя, і пра старога-старога шчупака, што жыў у лесавым возеры і так сумаваў, што ўвесь аброс мохам, а возера зрабілася чорным, і ніводная птаха на яго не садзіцца. Ён раскажа пра лася, пра мядзведзіху-маці, у якой адабралі ваўкі сыноў-медзвяжатак. Так жа зараўла тады мядзведзіха, што церушыліся зоры з неба і ападалі на лясныя гушчы. І штогод, як цярушацца зоры ў небе, шукае мядзведзіха воўчага следу ў бары. То бывае восеньскімі начамі, калі бярозавы ліст усцілае воўчыя сцежкі, робіць іх нявіднымі. А пра мудрага дзятла, працавітага бабра-дрывасека ды пра шэрую чаплю, што жыве на балоце і ходзіць у госці да журавоў. Багата ў дзеда казак, так багата, як зор на небе, як красак на полі. А летам гасцінцы дзед носіць з лесу - то шапку суніц, то хітры кошык з бяросты, то поўную пазуху арэхаў ці якую звярушку жывую - зайчанё, вавёрку альбо вожыка.
І вось гады са два ўжо, як дзеда не стала. Усё гэта было так нечакана для Ядвіські, і да гэтага часу яна не можа забыцца на дзеда. Вось толькі забрэшуць гэтыя панскія сабакі паначы, і ўстае перад ёю дзед, як жывы. Высокі, з рэдкай барадой, з выцвілымі вачмі. То з багром ён стаіць, то з вострай сякерай - валіць панскія дубы. То размахвае ён касой - колькі стагоў папазмётваў дзед на графскім лузе. На ўсякую працу быў здатны дзед - і ў лесе, і ў полі, і ў панскім лузе. На сваёй зямлі не было чаго рабіць, тут упраўлялася сама маці. Выгодаўцы ж працавалі больш на пана.
...Быў тады дужа неспакойны год. Пачалося ўсё неяк ад вясны, калі рэкі хутка сталі ў берагі, на румку засталося шмат драўніны - яе не паспелі сплавіць. Заработкі адразу сталі скупымі. Панскія прыказчыкі хадзілі злыя - не было ходу лесу. А лета было сухім, без дажджынкі, зямля сасмягла, патрэскалася, лесавыя тарфянішчы парабіліся на порах. Зусім пачэзлі выгодаўскія палоскі, што на ўзгорках паміж бору. І толькі па графскіх палях, што паўз раку, густа каласіліся жыты, ішлі сцяной аж да той дзікай грушы, што стаіць далёка-далёка, ледзь відаць яе за ракой. Уся надзея была на панскі хлеб, на панскія заработкі. Кожны год касілі выгодаўцы панскія лугі, завіхаліся на панскім полі. Карміліся сяк-так. І вот пайшло ўсё на звод. Прайшоў які дзень жніва, як сказалі выгодаўцам, што плаціць будуць куды менш, разы ў два меней, чым леташнім годам. На полі ўсчалася вялікая сварка, ледзь не пабілі панскага аканома, які прыязджаў з той навіной на поле. Некаторыя хацелі застацца - куды ж ты дзенешся без кавалка хлеба? Але большасць рашыла не паддавацца на панскую волю і кінуць працу. Час жа гарачы, жыта ж, яно не будзе чакаць сярпа, раз-раз і асыплецца. Нідзе не дзенецца пан, папросіць і ён мужычае ласкі! Так думалі, так гаварылі выгодаўцы. Так думаў, так гаварыў і дзед Янусь. Яны сядзелі на прызбах і ўсё ўгаварвалі адзін аднаго - не можа ж быць, каб не здаўся пан... І хоць не дужа верылася гэтаму, але заспакойвалі адзін аднаго: «Як жа так, каб зусім папусціцца пану, рукі свае пусціць за нішто». А дзень быў слаўны такі, ясны. Лагодны ветрык кучаравіў бярозы, і яны шапацелі ціха і пераліваліся жывым зялёным срэбрам. Кудахталі заклапочаныя куры, ды певень раз за разам дзёр горла на абымшэлым плоце. Бесклапотнымі гулялі, бегалі дзеці.
- А ціху вы... няма на вас угамону, - злавалі на іх людзі.
Яны думалі аб працы. Дзень такі, а ты сядзі сабе так! Хіба ж праца гэта - грабільна майстраваць, стругаць грабільнавы зуб, віць гужы вераўчаныя. На гэтыя гужы хопіць часу ў зімовы вечар, не цяпер займацца імі. А дзед Янусь кошык пляце. Плюне на лазіну, пачне ўплятаць і адразу ж у злосць:
- А каб ты згарэла! - і адкіне лазіну ўбок.
Няйначай і лаза была ў тым годзе задужа крохкай.
Сяк-так дачакаліся вечара, спаць паляглі. Але не спалася. Выходзілі з душных хат, каб ночы паслухаць. Зорнае неба было, як заўсёды, - глыбокае, бяздоннае. Ды глуха шумелі хвоі ў бары. Як заўсёды шумелі.
А раніцой пачалі галасіць бабы:
- Што ж та будзе?
Яны першымі праведалі аб панскім полі.
- Жнуць!
- Хто жне, каб на вас немач? - пыталіся ў іх злосныя мужчыны.
- То чужыя людзі жнуць... З усёй акругі людзі прыйшлі, усім нават працы не хапае, няма адбою ад рук...
Здаецца, ні аб чым і не гаварылі тады выгодаўцы, але пайшлі ўсе гуртам. З сярпамі, з косамі, а хто і сякеру прыхапіў за пояс. Праўда, дзед Янусь папярэджваў:
- Навошта інструмент бярэш лесавы?
Адны адмоўчваліся, другія жартавалі:
- То, можа, воза паправіць на полі, вось там, ці што.
Дзед Янусь глядзеў сурова, гаварыў упаўголаса:
- Ты ў мяне глядзі...
Сустрэліся на полі мірна. Тыя, што з вёсак чужых, неяк сумеліся крыху, працу на якую хвіліну спынілі, стаялі, пільна разглядаючы свежы ржэўнік, нібы ў іржэўніку тым было што важнае, цікавае.
- Дык што ж вы, людцы? - пачаў дзед Янусь. - Што ж вы робіце?
- Жыта жнём, - ціха прагучаў нечы голас.
- А хто ж вас прасіў на наша поле?
- То поле не ваша, а панскае...
- А хіба не ведаць вам, што з году ў год працуем мы на гэтым полі? Ці хочаце ў жабракоў торбы ўкрасці?
Людзі маўчалі. Дзесьці на мяжы заплакала дзіця.
І той жа нечы голас праказаў ціха:
- То нам жа есці таксама трэба... Не паміраць жа і нам...
І нехта з выгодаўцаў адказаў тады злосна:
- То ідзіце паміраць на сваю зямлю, на сваё поле... Нечага лезці ў чужую дамавіну... Будзьце пракляты вы, калі пазарыліся на наш кавалак хлеба. Далоў з поля!..
- Кінь ты, кінь, чалавеча! - супакойваў дзед Янусь. - То ж не трэба... То ж свае, не чужыя... І ў іх жа дзеці сохнуць...
Але дзе ты тут супакоіш... Ужо бліснулі на сонцы сярпы, зазвінелі косы, нечы голас узляцеў аж пад самае неба і раптам упаў, як падаюць жаўранкі на зямлю. Галасілі дзеці, бабы, усё сплялося і пераплялося ў жывы стракаты клубок. Над полем не то пыл курэў, не то трапяткая імгла ўзнялася аж да самага лесу.
Нічога не бачыў дзед Янусь, ці то ад смутку, ці то ад слёз. Скупыя гэтыя слёзы старэчыя, але, на ж табе, засцяць вочы. Толькі думаў пра жыта: «Колькі-то яго патапталі!»
Ішоў дахаты, высокі, ссутулены. На ўзмыленым кані пранёсся побач пан Зыгмунт, агрызнуўся на дзеда:
- І ты тут, баламут стары! Без цябе нідзе не абыдзецца! То абломім рогі старому д'яблу!
Дзед зірнуў на яго безуважна, праказаў, абы сказаць што-небудзь:
- Ідзі ты, душа сабачая!
Стары граф не любіў пана Зыгмунта. Не то каб ненавідзеў, але не было асабліва прыемнасці гаварыць з панам Зыгмунтам. І калі сівы лакей дакладваў аб пану Зыгмунту, увесь твар графа рабіўся на мочаную дулю, і ён шаптаў, шамкаючы бяззубым ротам:
